موزه معماری معاصر مشهد در خیابان ارگ
زمزمه‌های بازآفرینی خیابان ارگ که از یک سال پیش آغاز شده بود، به ثمر نشست و کم کم شاهد مرمت جداره‌های آن هستیم. مرمتی که این روزها از دیواره‌های کتاب‌فروشی به نشر، روبه‌روی باغ ملی آغاز شده و به دیگر دیواره‌های این خیابان تسری خواهد یافت. یک سال از آغاز اما و اگرهای مخالفانش می‌گذرد که حرف از نشدنی‌بودن کار می‌زدند.
شاید هم حق داشتند، مرور خاطرات گذشته و تخریب‌های اطراف حرم آن‌ها را بدبین کرده بود، اما این بار وعده‌ها در حد حرف نبود و دفتر تسهیلگری تاریخی جنت سازمان بازآفرینی در کمتر از یک‌سال تمام تلاشش را کرد تا به نتیجه مطلوبی که می خواستند برسند و این روزها با گرفتن بیش از 100توافق‌نامه از مالکان اعتمادسازی اولیه اتفاق افتاده و این بازآفرینی در حال اجراست. همین موضوع بهانه‌ای شد تا پس از گفت‌وگو با متولیان امر به میان مردم برویم و نظر آن‌ها را درباره این اتفاق در شهر جویا شویم.
بلوکه تاریخی شهر مشهد
خبر مرمت جداره ساختمان به‌نشر ما را به خیابان امام خمینی مقابل باغ ملی کشاند تا آغاز کار این مرمت را ببینیم، هر چه گشتیم نشانی از داربست و ساخت و ساز ندیدیم. شاید اشتباه شنیده‌ایم، طی تماسی با دکتر هادی ایوانی، مدیر دفتر تسهیلگری و بازآفرینی ارگ، متوجه شدیم اولین سکانس این تغییرات از دیوارهای پشت ساختمان به‌نشر آغاز شده است. همان معبری که پس از مرمت جداره آن بهسازی و به کافه گذر تبدیل خواهد شد.
قرار است ابتدا بلوکه تاریخی‌ای بازآفرینی شود که با متراژی نزدیک بر 2هزار متر مربع، بعد از حرم مطهر بزرگ‌ترین بلوکه تاریخی شهر مشهد است. شاید بسیاری از مشهدی‌ها ندانند که از مغازه منسوجات یکتا تا هتل پارس؛ تنها بلوک قدیمی شهر مشهد است که هنوز دست نخورده و پابرجاست. یک مربع کامل!
از همان ابتدای احداث این بنا بالای منسوجات یکتا مطب بوده است. اولین شعبه بیمه ایران و سوپر تک -اولین سوپر مشهد- نیز در اینجا آغاز به کار کرده‌اند، کنار آن داروخانه میردامادی از قدیمی‌ترین داروخانه‌های مشهد است، صرافی‌ای که از سال 1320 احداث شده، کافه قنادی، هتل پارس، اغذیه نوشین، اولین دفتر رادیو مشهد و اولین دفتر روزنامه آفتاب شرق و کتاب‌فروشی به‌نشر گرداگرد این بلوکه قرار گرفته‌اند.
مدیر دفتر تسهیلگری و بازآفرینی ارگ با بیان این توضیحات ادامه می‌دهد: بازآفرینی خیابان ارگ طرح پیشران از سه راه دارایی تا چهارطبقه به طول 500متر در گام اول اجرا می‌شود.
طرح مرمت11پروژه به طور همزمان
مجموعه اقدامات اجرا شده برای بازآفرینی خیابان ارگ در این دوره بسیار گسترده است. این بار طرح مرمت همزمان 11پروژه که عبارتند از ساختمان‌های به‌نشر، شالچی، امیدفر، جعفریان، مهدویان، حسینی، قاسمی، کفش ملی (مطب دکتر ضیا)، جلوخان جنت، کافه گذر و ساختمان افقهی انجام و مراحل تایید را می‌گذرانند.
ایوانی با اشاره به این موضوع تأکید می‌کند: اگر نگاهی به بازارهای قدیمی مشهد مانند بازارچه سراب، بازار جنت و خیابان خسروی بیندازید مشاهده می‌کنید آن‌ها دچار مرگ تدریجی شده‌اند و رونق قدیم را ندارند. بیشتر مغازه‌هایشان بسته است. ما با بازآفرینی تلاش داریم تا در نظام عملکردی آن‌ها تغییر و تحول ایجاد کرده و به بهسازی عملکردی آن‌ها بپردازیم.
او ادامه می‌دهد: بازآفرینی هدفش تنها کالبد نیست، ایجاد دوباره جریان زندگی در این فضای تاریخی است. جریان زندگی که سال‌ها از این معابر رفته و دچار رکود شده است. این اشتباه است که در فرآیند بازآفرینی فقط به کالبد و شکل اهمیت دهیم و از هدف بازگشت جریان زندگی غافل بمانیم. پس توقع نباید داشت بعد از مرمت و جداره‌سازی چند اثر همه چیز به روال گذشته برگردد، شاید زمانی 10ساله برای رسیدن به هدف مطلوب بازآفرینی نیاز باشد.
مبنای کار حفظ اصالت بناست
ممکن است این سؤال به ذهن برسد در این جداره‌سازی قرار است چه اتفاقی رخ دهد، تمام ساختمان‌ها به یک شکل بازسازی می‌شوند یا تفاوت آن‌ها در معماری‌شان حفظ خواهد شد؟
مدیر دفتر بازآفرینی ارگ در این باره توضیح می‌دهد: مبنای فکری ما بر اصالت تاریخی ساختمان‌هاست. سعی داریم تا حدالامکان دخالت ویژه‌ای در شاکله اصلی بنا نداشته باشیم و اگر لازم بود بهسازی و نوسازی با کمترین میزان دخالت را انجام دهیم. قرار نیست اصالت بناها را بر هم بزنیم و نقاب جدید بدون پیشینه‌تاریخی و معماری زمینه‌گرای محدود برای آن ایجاد کنیم.
وی ادامه می‌دهد: در خیابان ارگ پنج نوع معماری ارزشمند داریم. معماری سبک قاجار یا تهران که هر چند احداث آن در دوره پهلوی اول است، اما در آن زمان سبک‌های قاجاری ساخته می‌شد. الگوی دوم، الگوی معماری تهران که شیوه رایج دوران پهلوی بوده است. سومین شیوه معماری مدرن که از غرب وارد شده مانند بانک ملی، ساختمان هلال احمر، نوع چهارم التقاط معماری کهن ایرانی و معماری غربی و معماری جدید دوره پهلوی است.
بیمارستان امام رضا و ساختمان افقهی و فعول از این نوع معماری هستند. در آخر معماری برگرفته از معماری نئوکلاسیک غربی که در اینجا باز هم به شکل ترکیبی با دیگر سبک‌ها دیده می‌شوند . در واقع خیابان ارگ موزه معماری هنر معاصر ارزشمند شهر مشهد است.
دکتر ایوانی در پاسخ به این نظر که اگر زمینی بگیرید و در آن همان معماری مورد نظرتان را اجرا کنید برایتان راحت‌تر است؛ پاسخ می‌دهد: شاید ساخت بنای جدید آسان باشد، اما بنای جدیدی را که می‌سازید پیشینه و اصالت یک بنای تاریخی را ندارد. در این ساختمان‌ها زندگی جریان داشته و مردم در آن‌ها خاطره دارند.
آن‌ها گوشه‌ای از تاریخ و ارزش‌های این شهر هستند. خیابان ارگ خیابان خاطره‌هاست با تخریب آن هویت‌های معنوی ما دچار صدمه شده است. در معماری اصیل ایرانی پوسته و شکل برگرفته از مفاهیم، معانی و ارزش‌های موجود در فرهنگ ایرانی است.این بناها و آثار تاریخی گوشه‌ای از هویت این جامعه است. در حال حاضر بسیاری از این آثار هویتی دچار صدمه جبران‌ناپذیری شده است و امیدواریم فرایند بازآفرینی بافت تاریخی مشهد بتواند گوشه‌ای از این آثار و ارزش‌ها را حفظ کند.
هویت برای نسل جدید
مدیر دفتر تسهیلگری و بازآفرینی ارگ درباره اهمیت بازآفرینی بناهای تاریخی می‌گوید: ارزش بناها و جداره‌ها در حلول فرهنگ و ارزش‌هایی است که خودش را در شکل‌های مختلف به ما نشان می‌دهد. ما می‌خواهیم بگوییم، آن‌ها ارزش‌ها و ریشه‌های ماست و برای زندگی به آن‌ها نیاز داریم. در ایجاد بنای تاریخی مبانی فرهنگی باعث شکل‌گیری آن شده است.
از بررسی این آثار می‌توان به اندیشه و فرهنگ مردم آن دوران پی برد. او ادامه می‌دهد: بیشتر ساختمان‌های ساخته شده امروز نگاه سرمایه‌داری کاپیتالیستی دارند، اما معماری زمینه‌گرای قدیم مانند ارگ حس خوبی به شما می‌دهد و آرام‌بخش است. چون با مبانی فکری شما ساخته شده است این گوشه‌ای از شماست و شما گوشه‌ای از آن هستید. مردم در فضاهای سنتی آرام می‌گیرند چون براساس پیشینه و مبانی فکری و ارزش‌های آن‌ها شکل گرفته است.
حرفی برای فرزندم داشته باشم
به میان مردم رفتیم تا با آن‌ها گفت وگو کنیم و با نشان دادن عکس‌های بازآفرینی که توسط دفتر تسهیلگری ارگ در اختیارمان قرار گرفته بود نظرشان را درباره این ساخت و سازها بپرسیم. ندا اکبری 39ساله، کارمند، با نگاه کردن به عکس‌ها لبخندی می‌زند و می‌گوید: این بناها حس خوبی دارد، اما چه حیف که اکنون به جز یک معماری شلوغ و بر هم ریخته چیزی نمی‌بینیم. من علاقه‌مند به تاریخ و هویت شهر هستم، متأسفانه اکنون آپارتمان‌نشینی رو به افزایش رفته و دیگر اثری از خانه‌های قدیمی و نوستالوژی نداریم که بخواهیم برای فرزندانمان بگذاریم. الان سازه‌های آهنی است که هویت شهری ما را نشان نمی‌دهد. امیدوارم این بازآفرینی که می‌گویید اتفاق بیفتد تا ما هم حرفی برای گفتن به فرزندانمان داشته باشیم.
معماری خودمان است!
مهدی حسن‌زاده، 19ساله که به همراه دوستانش مهران و الیاس از این خیابان می‌گذشتند با دیدن عکس‌ها با تعجب نگاهی به آن‌ها انداخت و با خنده گفت دوربین مخفی است؟! از هر چه کپی‌برداری می‌کنید از معماری کپی‌برداری نکنید، این عکس‌ها درست شبیه فیلم‌های قدیمی آمریکایی و انگلیسی است که دیده‌ایم، بنای آن‌ها چوبی است و این را با آجر می‌سازید. چه اصراری به کپی‌برداری دارید.
دوستانش هم حرف او را تأیید کردند، همان‌طور که عکس‌ها را به دستمان داد، از او خواستیم چند قدم با ما بیاید و معماری برخی ساختمان‌ها را در خیابان امام خمینی و خیابان خسروی نشانش دادیم. از او پرسیدیم تاکنون این‌ها را ندیده است، با تعجب به ساختمان‌ها نگاه کرد و گفت نه من فقط همین تابلوهای نصب شده را دیده‌ام متوجه بناها نشده بودم. گاهی خاطرات پدرم را از اینجا شنیده بودم، اما فکر می‌کردم مثل ساختمان چهارطبقه همه چیز خراب شده است. برایمان جالب شد ما هم در حوزه معماری حرفی برای گفتن داریم.
خاطراتی که زنده شد
فاطمه زاهدی 73ساله، آهسته آهسته از کنار بازار جنت می‌گذشت و گاهی برروی صندلی می‌نشست تا نفسی تازه کند. جلو رفتیم و عکس‌ها را نشانش دادیم. انگار این عکس‌ها با او حرف می‌زدند، همان‌طور که نگاه می‌کرد به آن سمت خیابان اشاره کرد و گفت این داروخانه قدیمی است، هر دارویی می‌خواستیم بگیریم که جایی پیدا نمی‌شد آنجا می‌رفتیم و می‌گرفتیم.
باغ ملی هم یکی از مکان‌های تفریحی بود، یادش به خیر وقتی چهارطبقه ساخته شد، برای دیدن ساختمان می‌رفتیم و در مقابلش می‌ایستادیم تا آن را ببینیم. اینجا صفای دیگری داشت، اما الان دیگر آن حال و هوا را ندارد. خیلی‌ها برای خرید به جنت می‌آمدند، کم کم خیابان دانشگاه شکل گرفت و برای خرید به آنجا هم می‌رفتیم. معماری قدیم این خیابان خیلی زیبا بود معماری‌ای که داشت خیلی‌ها را به اینجا جذب می‌کرد.»
حس قدیم را تجربه می‌کنیم
پریسا گوهری 25ساله جزو آن‌هایی بود که با دیدن عکس‌ها آهی کشید و گفت: خانه پدربزرگم، بزرگ و زیبا بود با حوضی میان آن، پس از فروختن و تخریب دیگر اثری از آن نیست. بازسازی هویت شهر مشهد برای همه ما حس خوبی خواهد داشت. خیلی‌ها را دیده‌ام که مثل من به مکان‌های تاریخی می‌روند تا حال دلشان خوب شود. خودم هر بار دلم می‌گیرد و می‌خواهم یاد گذشته بیفتم به خانه ملک می‌روم و ساعتی را در آنجا سپری می‌کنم. آنجا را دوست دارم، به طور حتم این فضا حال دلمان را خوب خواهد کرد.
آثاری از گذشته نداریم
علیرضا محمدی 49ساله با دیدن عکس‌ها می گوید: این بازآفرینی و مرمت به زیباسازی شهر کمک می‌کند. متأسفانه در سال‌های گذشته اطراف حرم ساختمان‌ها یکی پس از دیگری تخریب شد. عمو و پدربزرگ من در همان کوچه پس کوچه‌ها زندگی می‌کردند که این روزها دیگر اثری از خانه‌هایشان باقی نمانده است. دیوارهای گچ‌کاری شده با اتاق‌های تو درتو، حیاط‌های زیبا با حوض‌های چند ضلعی یادش به خیر، دیگر برای ما خاطره شده‌اند.
کودکی ما در آن خانه‌ها سپری شده است، اما این روزها شهر مرده است و روح زندگی ندارد، همیشه در حال دویدن هستیم تا زندگی‌مان را بچرخانیم، متوجه اطراف نیستیم، اما همین‌که می‌خواهیم اوقات فراغت به همراه همسر و فرزند به قسمتی از شهر برویم جای زیادی نداریم. همین آثار قدیمی است که فرهنگ و هویت ما را زنده نگه می‌دارد و می‌توانیم به فرزندانمان بگوییم ما هم در گذشته چیزهایی داشته‌ایم.
یک دکترای جامعه‌شناس درباره بازآفرینی محلات و تأثیر آن بر افراد توضیح می‌دهد: هویت‌های زندگی اجتماعی هر فردی مرتبط به منطقه مسکونی و شهری است که در آن زندگی می‌کند و تعلق خاطر به‌وجود می‌آورد. این تعلق خاطر نشان می‌دهد فرد به فرهنگش تعلق دارد و به ارزش‌هایی که در جامعه شکل گرفته پایبند است و در نهایت او به انسجام و هویت شهر کمک می‌کند.
محمدحسن شربتیان ادامه می‌دهد: بازآفرینی محلات با تاریخچه 50سال به بالا نشان‌دهنده این است که شهر قدمت دارد و از ارزش‌ها، مناسک و هنجارهایی برخوردار است که با سبک زندگی مردم عجین شده و آن را پذیرفته‌اند. این بازآفرینی از نظر جامعه‌شناسی به معنای انسجام، هویت، تعلق خاطر داشتن و باز تولید فرهنگی است که در ارتقای سرمایه‌های فرهنگی و تقویت سرمایه‌های اجتماعی با نهادهای ذی‌ربط افزایش می‌یابد.
او با اشاره به این موضوع ادامه می‌دهد: بازتولید فرهنگی برای تمام گروه‌های سنی است. روند جامعه‌پذیری ثانویه و احیای ارزش‌های گذشته برای نسل جدید مهم است؛ آن‌ها ندیده‌اند و از زبان نسل قبل شنیده‌اند. تجدید آن هویت فرهنگی و محلی را نشان می‌دهد. این کار برای انسجام هویت شهری است و از ارزش‌ها و مناسک بسیار زیادی برخوردار است، در واقع جامعه‌پذیری فرهنگی شکل می‌گیرد. فرهنگ امری منسجم و پیوسته است که نسل‌های مختلف به آن چیزی می‌افزایند.
دشواری توافق با مالکان
دست‌اندرکاران امور اجرایی بهتر از هر کسی می‌دانند راضی کردن مالکان برای انجام یک طرح شهری به‌ویژه بناهای تاریخی و واجد ارزش کار آسانی نیست، برخی از آن‌ها حتی رغبتی به گفت وگو با کسی را نداشتند، تصورشان بر این است اگر ملکشان در فرایند بازآفرینی قرار گیرد ممکن است در آثار تاریخی ثبت شود و دیگر ارزشی نخواهد داشت، اشتباهی که در این سال‌ها باعث از بین رفتن بسیاری از بناهای تاریخی شده است.
این موضوع سبب شد تا دفتر تسهیلگری با در دستور کار قرار دادن آگاه‌سازی و اعتمادسازی مردمی پس از یک سال ارتباط دوستانه بتواند اعتماد مالکان را جذب کند و علاوه بر 11پروژه ذکر شده،5مالک خانه‌های تاریخی و واجد ارزش از جمله الفتی، شالچی، مقبل و... را راضی کند تا برای بازسازی و مرمت خانه‌هایشان پای کار بیایند و از بسته‌های تشویقی مصوبه شورای اسلاکی شهر مشهد استفاده کنند، کاری که در این سال‌ها اتفاق نادری است.
مردم پای کار هستند
ایمان شکوفه، مدیر ساماندهی پروژه بافت‌های ناهمگون و تاریخی سازمان بازآفرینی، با اشاره به آغاز بازآفرینی در محور ارگ می‌گوید: طی 2سال گذشته بهسازی بازارچه سراب و بازار سرشور را در دستور کار داشته و انجام داده‌ایم. علاوه بر بازارهای ذکر شده گذر آیت‌ا... خامنه ای، سرشور5 و سرشور29 ، جداره و کف‌سازی بازار جنت نیز در حال اتمام بوده و به زودی عملیات اجرایی آغاز خواهد گردید.
او درباره آغاز بهسازی و جداره‌سازی دیوارهای محور ارگ توضیح می‌دهد: در مسیر این محور خانه‌های تاریخی و آثار ثبتی واجد ارزش بسیاری داریم که ارزشمند هستند. برای جداره‌سازی این بناها رضایت‌نامه‌ها گرفته شده و کار بازآفرینی از دیوارهای پشتی ساختمان به‌نشر آغاز شده است. برخی خانه‌های قدیمی نیز از بسته‌های تشویقی استقبال کرده و برای مرمت و بهسازی پای کار آمده‌اند.
گمشده در کوچه پس‌کوچه‌های خواجه‌ربیع 
ره‌باغ بهشت؛ بهشت آثار تاریخی شهر 