منبع خردو؛ یادگاری بزرگ از صدسال پیش
شعبان شریف| محله پایین‌خیابان در قدیم یکی از محله‌های بزرگ مشهد بوده و بافت آن به‌نوعی مسکونی محسوب می‌شده است. با روی کار آمدن رضاشاه در ابتدای سده ۱۳۰۰ و اجرای طرح بهداشت عمومی، منبع آبی برای محله پایین‌خیابان نصب شد.
آن سال‌ها که بافت مسکونی این محله دستخوش تغییر و تحولات نشده بود و به‌ندرت می‌شد برج و ساختمان‌های بسیار بلند در اطراف آن مشاهده کرد، برج منبع آب به‌خوبی معلوم بود. این نوستالژی صدساله اهالی محله پایین خیابان که همراه هویت خود، هویت برخی از مغازه‌ها و کوچه‌های اطرافش را نیز هنوز حفظ کرده است.
منبع آب خردو
بنای تاریخی «منبع آب خردو» در مشهد، خیابان نواب صفوی ۲، کوچه سیابان، کوچه شهید محمدباقر فیض‌آبادی قرار دارد. در شکل ظاهری و نحوه استفاده از این بنا از زمان ساخت تاکنون، تغییرات چندانی ایجاد نشده و تقریبا به همان شکل اولیه باقی مانده است. منبع آب خردو درمیان بافت قدیم پایین‌خیابان قرار دارد. این بنا اسفند ۱۳۹۴ در فهرست آثار ملی قرار گرفت.
این بنا بعد از دستور دولت وقت و ساختش توسط سازمان آب مشهد، با تصمیم مسئولان استانی در نزدیکی قبرستان خردوی مشهدی‌ها نصب شد.
این منبع علاوه بر تأمین آب خانه اعیان و اشراف خیابان‌های دور و بر خود، چاه آبی نیز در نزدیکی‌اش داشته است. به گفته شعبان‌پور، تاریخ‌شناس مشهدی و کارشناس سازمان میراث‌فرهنگی استان، این چاه آب بهمنظور جلوگیری از هدررفتن آب شیرین و تأمین آب ساکنان منطقه در آن زمان حفر شد.
شعبان‌پور درباره یکی از مهم‌ترین نکاتی که درباره این منبع آب وجود دارد و آن را بااهمیت کرده است، می‌گوید: منبع آب خردو جزو اولین مخازن ذخیره و تأمین آب در کشور محسوب می‌شد که از نیروی ثقلی برای ایجاد فشار لازم بهمنظور توزیع کمک می‌گرفته و از همین‌رو درخور توجه بوده و هست.
دو اشکوب هشت‌ضلعی
منبع خردو علاوه بر تأمین آب بخشی از محله پایین‌خیابان، آب شرب اهالی محله کشمیری‌ها را نیز تأمین می‌کرده است. با توجه به هدف اصلی آن که تأمین آب بوده، تزیینات مرتبط با دوره ساخت اثر بر بدنه ایجاد نشده است. پلان بنا به‌صورت هشت ضلعی است و بنا در ۲ اشکوب (طبقه) ساخته شده است.
در بدنه تراز تحتانی، روزنه‌هایی برای ورود نور و در تراز فوقانی، روزنه‌های تهویه وجود دارد. طبقه فوقانی از ۲ پوسته مجزا تشکیل شده است که پوسته میانی استوانه‌ای، محل اصلی ذخیره آب است. ورود به داخل فضای تراز تحتانی از طریق یک ورودی که در ضلع شمالی تعبیه شده است، صورت می‌گیرد. پس از ورود به این فضا، از طریق یک راه‌پله فلزی به تراز فوقانی، دسترسی وجود دارد. تراز ارتفاعی طبقه تحتانی دوبرابر طبقه فوق است.
مرمت و نگهداری خاطره یک شهر
مالکیت این بنا متعلق به سازمان آب منطقه‌ای مشهد است. با درخواست کارشناسان و معماران، حفظ و نگهداری این بنای تاریخی در دستورکار شهرداری منطقه ثامن قرار گرفت. مرمت و بازسازی این بنا که در نزدیکی ۲ ره‌باغ و همچنین چند بنای تاریخی دیگر ازجمله خانه داروغه قدیم مشهد، یزدان‌پرست، موسوی، ناصرالاسلام و ... واقع شده است، اهمیت نگهداری و حفظ آن را دوچندان کرد.
بر همین اساس، سال گذشته مرمت این اثر در دستورکار قرار گرفت و بعد گذشت یک سال، کار مرمت آن به پایان رسید. پاک‌سازی بدنه خارجی و بندکشی دوباره، زنگارزدایی از لوله‌ها و تأسیسات و اندود بدنه داخلی و ترمیم اندود بدنه داخل منبع آب در این مرمت مورد توجه قرار گرفت. به گفته شعبان‌پور با این اقدامات عمر بنا بیشتر می‌شود.
تاریخچه و وجه‌تسمیه اثر
این بنا را در دوران پهلوی اول برای تامین آب شرب اهالی محله، سازمان آب به دستور دولت وقت ساخته است. منبع آب مزبور در گذشته درکنار قبرستان قدیمی خردو واقع بود و برای جلوگیری از هدر رفتن آب شیرین و تامین آب ساکنان منطقه، درکنار منبع آب ذکرشده، چاهی نیز حفر شد. خردو در لهجه مشهدی به هر چیز کوچک گفته می‌شود.
نوع مالکیت بنا
مالکیت این بنا متعلق به سازمان آب منطقه‌ای مشهد است.
مشخصات اثر
در بدنه تراز تحتانی، روزنه‌هایی برای ورود نور و در تراز فوقانی، روزنه‌های تهویه وجود دارد. طبقه فوقانی از دو پوسته مجزا تشکیل شده است که پوسته میانی استوانه‌ای، محل اصلی ذخیره آب می‌باشد. ورود به داخل فضای تراز تحتانی ازطریق یک ورودی که در ضلع شمالی تعبیه شده است، صورت می‌گیرد. پس از ورود به این فضا، ازطریق یک راه‌پله فلزی به تراز فوقانی، دسترسی وجود دارد. تراز ارتفاعیِ طبقه تحتانی دوبرابر طبقه فوق است.
ویژگی‌های خاص اثر
منبع آب خردو جزو اولین مخازن ذخیره و تامین آب در کشور به‌شمار می‌رود که از نیروی ثقلی برای ایجاد فشار لازم بهمنظور توزیع کمک می‌گیرد، از همین‌رو درخور توجه است.
نوع بهره‌برداری
بنای یادشده از ابتدای احداث، کاربری عام‌المنفعه داشته و تاکنون هیچ‌گونه تغییر کاربری بر روی آن انجام نشده است. فقط در طبقه همکف، اتاق نگهبانی به انبار وسایل پاک‌بانان تبدیل شده است.
اقدامات انجام‌شده
تاکنون اقدام خاصی در راستای حفاظت، مرمت اصولی و همچنین تعیین حریم بنا انجام نشده است. تنها دخل‌وتصرف صورت‌گرفته در این بنا، تعویض در ورودی چوبی و تبدیل آن به فلزی می‌باشد؛ البته سقف چوبی داخل بنا، حدود ۱۰ سال پیش مرمت شده است.
توضیحات ضروری و اختصاصی اثر
پاک‌سازی بدنه خارجی و بندکشی مجدد، زنگارزدایی از لوله‌ها و تاسیسات و اندود بدنه داخلی و ترمیم اندود بدنه داخل منبع آب، ازجمله اقداماتی است که می‌تواند بر طول عمر این بنای تاریخی بیفزاید.
شرح وضعیت موجود بنا
ازمیان اقداماتی که می‌تواند به بهسازی و مقاوم‌سازی منبع آب خردو کمک کند، می‌توان به این نمونه‌ها اشاره کرد: درِ این بنا، شرایط مناسب و متناسب با بنا را ندارد و نیاز به تعویض فوری دارد. روزنه‌ها باتوجه‌به استفاده نکردن از بنا باید با طرحی مناسب، برای جلوگیری از ورود و خروج پرندگان به مشبک، مجهز باشد. همچنین بخشی از تراز تحتانی از بیرون با سیمان، اندود شده که لازم است برچیده شود.
نکته مهم: باتوجه‌به قرارگیری بنای تاریخی منبع آب خردو در مسیر یکی از ره‌باغ‌های طرح نوسازی‌وبهسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی، می‌توان با مرمت و بهسازی، این اثر تاریخی را به یک مکان گردشگری در مسیر حرم مطهر رضوی، تبدیل کرد. همچنین به‌دلیل وجود این بنا در محله کشمیری‌ها و در مجاورت خانه‌های تاریخی ازجمله داروغه، یزدان‌پرست، موسوی، ناصرالاسلام و... می‌توان این محله را به‌عنوان الگوی محلات تاریخی مشهد
مرمت کرد.
* این گزارش پنجشنبه ۱۰ اسفند ۱۳۹۶در شماره ۲۷۳ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.
* (خردو در لهجه مشهدی به هر چیز کوچک گفته می‌شود.)
داستان تلخ کتابداری که چندین کتابخانه راه‌اندازی کرد اما... 
ماجرای هفتاد‌و‌دومین پیکر 