خاطراتِ دورِ«فَلک»

خاطرات بسیاری از مشهدی‌های قدیم و حتی زائران به فلکه‌ای می‌رسد که گرداگرد حرم مطهر رضوی کشیده شده بود. فلکه‌ای که در بین مردم به «فلکه حضرت» شهرت داشت و تا اواخر دهه70 و قبل از آغاز طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم مطهر، می‌شد آثاری هرچند کوچک از آن را مشاهده کرد. ما از این فلکه قدیمی مشهد یادی می‌کنیم که امروز فقط در گوشه‌های کتاب‌های تاریخی نام و عکس‌هایی از آن را می‌توان مشاهده کرد. همچنین می‌خواهیم درباره رونق کسب‌وکارهای اطراف آن بگوییم.

«فلکه» به چه معناست؟!

«فلکه» از کلمه‌هایی است در بین ما مشهدی‌ها بسیار متداول است. در میان نشانی‌دادن‌ها و نشانی‌پرسیدن‌ها، به‌جای میدان از فلکه استفاده می‌کنیم. حتی اگر نام آن فلکه طی سال‌ها تغییر کرده باشد، به‌عنوان مثال از هر مشهدی‌ که بپرسیم «میدان بیت‌المقدس» کجاست، حتما سری می‌خاراند و از نشانی‌دادن می‌ماند، اما اگر بپرسیم «فلکه آب» کجاست، هزاران راه در ذهنش نقش می‌بندد و از نشانی‌دادن درنمی‌ماند.

به هر روی تا حدود 90سال قبل تقریبا سال1310خورشیدی نه فلکه‌ای وجود داشته و نه کسی می‌دانست فلکه به چه معناست، زیرا در آن روزها درنهایت مشهد به برج‌وباروها می‌رسیده و طول شهر به چند خیابان‌ خاکی اصلی قد می‌داده و بعد از برج‌وباروها هم مزارع و باغ‌های محلی وجود داشته است.

این سبک خیابان‌کشی و کوچه‌پس‌کوچه‌ها فقط مختص مشهد نبوده است، بلکه در همه ایران شهرها به دور یک مسجد بزرگ یا در نزدیکی رود و رودخانه بزرگی رشد کرده بودند. دوران خیابان‌کشی‌ در مشهد به دوران شاه‌عباس می‌رسد. دورانی که یک خیابان حدود سه‌کیلومتری از غرب و بالادست حرم تا شرق و پایین‌دست آن به دستور شاه‌عباس صفوی (در حدود سال۱۰۰۰قمری) کشیده شد که از میان صحن حرم حضرت‌رضا(ع) می‌گذشت و خود به ۲بخش و نام «بالاخیابان» و «پایین‌خیابان» تقسیم می‌شد.

پس از انقلاب مشروطه و پیدایی خودرو و ورود آن به ایران، اولین خودرو‌ها هم به‌وسیله یکی از والیان خراسان به‌نام نیرالدوله و بعد هم نایب‌التولیه مشهور آستان قدس در زمان رضاشاه پهلوی، به‌نام اسدی، خریداری شد و کشیدن معابری مثل خیابان در این شهر به‌ویژه معبری که بالاخیابان و پایین‌خیابان را به هم وصل کند، ضرورت یافت. بدین سبب در سال۱۳۰۸خورشیدی چنین معبری احداث شد و «فلکه» نام گرفت.

نویسندگان کتاب «گزارش مکتب شاهپور» (با نام فرعی مشهد در آغاز قرن۱۴خورشیدی) درباره ضرورت و نام نیمه شمالی این معبر مدور نوشته‌اند: «خیابان فلکه شمالی (حرم)، چون عمارات آستان قدس، از قبیل صحن کهنه و بست(ها) در وسط خیابان نادری و صفوی، سبب اشکال عبور وسایل نقلیه امروزی شده بود و اهالی شهر احتیاج شدیدی به احداث چنین خط ارتباطی‌ داشتند. خیابان فلکه شمالی در سال۱۳۰۸خورشیدی به‌عرض ۳۰گز و طول ۵۸۰گز ایجاد شد.» اما به‌گفته آذری خاکستر، تاریخ‌پژوه مشهدی، در توجیه و وجه‌تسمیه فلکه حضرت می‌توان گفت: «حرم حضرت‌رضا(ع) و دیگر بناهای آن در مشهد شبیه به مرکز جهان و کره‌زمین است که همه فلک بر گرد آن می‌چرخد. به همین دلیل بود که خیابان مدوری که پیرامون حرم را دور می‌زده، با عنوان «فلکه» نام‌گذاری شده است.»

سال 1308، سال احداث فلکه

آن‌طور که در کتب تاریخی و اذهان قدیمی‌های محله بالاخیابان و پایین‌خیابان برجا مانده است، فلکه حضرت در بین سال‌های 1308 تا 1312 احداث شده است. این فلکه در زمان رضاشاه احداث شد. به‌ظاهر معلوم نیست فرد یا نهاد ایده‌پرداز و سازنده این فلکه چه کسی بوده است و حتی اینکه نام فلکه را چه کسی برای آن انتخاب و عملی کرده است، اما مسلم است که زنده‌یاد «مهندس طاهر‌زاده بهزاد»، طراح اصلی ساختمان آرامگاه فردوسی و طراح و سازنده بیمارستان زیبا و سنتی «شاهرضا» یا همان امام‌رضا(ع) و بنا‌های سنتی پیرامون حرم و داخل فلکه آن باید نقش اساسی در این نام‌گذاری ابداعی داشته باشد، زیرا وی مهندس طراح و سازنده اصلی بیشتر بنا‌های شاخص مشهد و ایران در آن زمان بوده است.

مطالبی که در بین کتاب‌های مختلف درباره چگونگی ساخت این فلکه می‌توان یافت، به چند کلمه و سطر خلاصه می‌شود، اما با اتکا به اذهان عمومی و بزرگان و معتمدان محله‌های مختلف می‌توان دریافت این فلکه را «اسدی» با طرحی از «طاهرزاده» کشیده است.

سال1320، سال رونق فلکه

فلکه‌ای که دورتادور حرم کشیده شده بود و حرم را همچون نگینی در میان گرفته بود، در واقع قلب شهر را در دل خود جای داده بود. ساختار این فلکه با وجود ساخت‌وسازهای متعدد هیچ‌گاه از بین نرفت و همچنان دورتادور حرم وجود دارد.
تا قبل از ساخت‌وسازهای دهه50، میدانی محدوده کوچک حرم قدیم را در بر گرفته بود. دیواره داخلی این میدان و همین‌طور داخل ورودی‌های حرم نیز (به‌قول مشهدی‌ها تا زیر نقاره‌خانه) محل کسب پیشه‌های مختلف بود.

آن روزها همه خیابان‌های شهر به میدانی می‌رسید که مشهدی‌ها آن را به‌نام «فلکه حضرت» می‌شناختند، میدانی که بارگاه حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) را در دل خود جای داده بود. مغازه‌های دور میدان حضرت در نبود بازار رضا(ع) و بازار مرکزی و پاساژهای چندطبقه، همه آنچه را که زائر دلش می‌خواست به‌نام سوغات مشهدالرضا(ع) به دیار خود ببرد، تأمین می‌کردند.

در میان عکس‌های به‌جا مانده از عکاسان بنام مشهدی و حتی خارجی که در دوره‌‌های مختلف به‌عنوان گردشگر به مشهد رفت‌وآمد می‌کرده‌اند، دیده می‌شود که در بین سال‌های 1320 تا 1332، تعداد زیادی مغازه‌ در این مکان بوده است که این مغازه‌ها در کمترین فاصله ممکن با حریم قدسی حضرت امام‌رضا(ع)قرار داشتند.
آن روزها اگر دورتادور میدان حضرت راه می‌رفتی، می‌شنیدی صدای پسر جوان را که با صدای بلند می‌گفت: عکس با حرم امام‌رضا(ع)...

او شاگرد عکاسی بود. مرد عکاس پرده‌ای داشت منقش به نمایی از حرم آقا و وقتی که زائری مقابل آن می‌ایستاد و شاتر دوربین قدیمی فشرده می‌شد، تصویری سیاه‌وسفید از زائری که در میانه صحن ایستاده و به نشانه ارادت دستی روی سینه داشت، روی نگاتیو نقش می‌بست.

مهر و تسبیح‌های مغازه‌ای که کمی آن‌طرف‌تر قرار داشت، خشکبار و زعفران مغازه آن سوی خیابان و پیراهن‌ها و روسری‌های دست‌فروش کنار میدان هم سوغاتی می‌شدند که زائر با خود به دیارش می‌برد.

در این نما که دوربین علی‌اصغر ناصری‌مهر در سال1355 ثبت کرده است، مشاهده می‌کنیم که چگونه ساختمان‌ها و مغازه‌های اطراف فلکه حضرت جای خود را به فضایی سبز داده‌اند.

سال 1354، سال دگرگونی فلکه

بنای اولیه فلکه حضرت که بین سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۲ به فاصله ۳۰متر از ساختمان‌های اطراف بر گرداگرد حرم مطهر رضوی احداث شده بود تا سال۱۳۵۳ با همین شکل‌وشمایل باقی ماند و خاطرات بسیاری را در ذهن زائران و مجاوران این دیار ثبت کرد.

دهه50 و هم‌زمان با دوره استانداری و نایب‌التولیه‌شدن عبدالعظیم ولیان، طرحی برای تغییر ساخت‌وسازهای دور حرم اجرا شد. هدف اجرای این طرح، توسعه و تخریب و تسطیح بناهای قدیمی بود. بعد از احداث فلکه اول، بزرگ‏ترین مشکل که ارتباط‌نداشتن پایین‏خیابان و بالاخیابان بود، برطرف شد. در ادامه، افزایش روزافزون جمعیت مشهد و زائران به گسترش و تعریض فلکه اول در سال1354 منجر شد.

درنهایت کارهای انجام‌شده پس از انقلاب اسلامی از جمله احداث زیرگذر، از طرفی عبورومرور را برای رانندگان و رفت‌وآمد را برای عابران تسهیل کرد و از سوی دیگر مساحت اماکن حرم مطهر را افزایش داد و رفاه نسبی را برای زائران فراهم کرد. با افزایش حضور زائران، حرم مطهر رضوی روزبه‌روز وسیع‌تر شد تا فضای بیشتری برای زائران فراهم شود، برای آن‌ها که می‌خواهند در گوشه‌ای رو به گنبد بنشینند و زیارت‌نامه بخوانند و اشک بریزند و غبار دل‌هایشان را در زلال این آرامشگاه آسمانی شست‌وشو دهند.

اولین اقدامی که بعد از تخریب بنای قدیمی فلکه حضرت در سال1353 و برچیدن مغازه‌های دور میدان در این راستا انجام شد، سامان‌دهی فضای اطراف حرم مطهر رضوی بود.

تصویر فلکه حضرت در سال1355 بعد از پایان عملیات، توسعه و تخریب و تسطیح بناهای قدیمی تا شعاع 320متر از گنبد مطهر را نشان می‌دهد که فضای آزادشده بعد از تخریب برای جلوگیری از تراکم و ترافیک مردمی و موتوری و برای تلطیف هوا به چمن و فضای سبز تبدیل شده است.

پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و تجلی مدیریت موفق اسلامی در مجموعه بزرگ آستان قدس رضوی اما، به یک‌باره شتابی چشمگیر به روند توسعه اماکن متبرکه رضوی بخشید و به‌این‌ترتیب با بهره‌گیری صحیح از موقوفات حضرت‌رضا(ع)، صحن‌ها و رواق‌های متعددی در چند سال در حرم مطهر رضوی احداث شد.

روند توسعه اماکن متبرکه رضوی از یک‌سو و پوست‌انداختن خیابان‌های اطراف و قدبرافراشتن ساختمان‌های گوناگون از سوی دیگر به‌گونه‌ای بود که نمای حرم مطهر رضوی را در چند سال به‌طور کامل متحول کرد. ‌این روند به‌گونه‌ای ادامه یافت که در کمتر از 30سال، مساحت 9500مترمربعی فضای زیارتی مسقف قبل از انقلاب اسلامی به 70هزار مترمربع رسید و مساحت فضای روباز زیارتی نیز از 21هزار و 500متر به حدود 200هزار مترمربع افزایش یافت.

علاوه بر این، در این سال‌ها فضاهای متعدد خدماتی، فرهنگی، کتابخانه، دانشگاه و... در حرم مطهر رضوی احداث شد تا این مجموعه مقدس بیشتر و بهتر از گذشته بتواند از زائرانی پذیرایی کند که به شوق یک «السلام‌علیک یا علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع)» از جای‌جای جهان راهی مشهدالرضا(ع) می‌شوند.

با وجود تغییر ساختاری حرم مطهر و ازبین‌رفتن «فلکه حضرت»، همچنان ساختار مدوری در کالبد حرم مطهر باقی مانده است. البته اکنون نیز طرحی با عنوان «شارستان رضوی» درحال اجراست که با فاصله‌ای دورتر از حرم، تداعی‌کننده همان «فلکه حضرت» قدیم است.