سامانِ «پریشانی»

کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر روح و روان آدم را صفا می‌دهد. با پرسه‌زدن در این کوچه‌هاست که حال آدم کوک می‌شود. بی‌گمان بخشی از این کوکی حال دل به‌سبب ساکنان قبلی این محله‌هاست؛ آدم‌هایی که هنوز هم حضورشان احساس می‌شود. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که وقتی در این کوچه‌ها قدم می‌زنید یا خانه‌های قدیمی را می‌بینید، به ساکنان آن فکر کنید. بسیاری از ما هنوز هم با دیدن نمای آجری قدیمی، اتاق‌های تودرتو یا پنجره‌هایی که روبه‌روی هم باز می‌شوند، دلمان غنج می‌رود و می‌خواهیم حس خوب زندگی در خانه ایرانی را تجربه کنیم. در محله نوغان، نوغان6، کوچه محمدزاده، خانه‌ای با نمای آجری و ساده، اما زیبا و موقر از دوره پهلوی به یاد ماندگار مانده است؛ خانه تاریخی موسوی معروف به خانه پریشانی که سال84 در شمار ثبت آثار ملی قرار گرفت. این خانه تاریخی معروف محله نوغان را شهرداری منطقه ثامن خریده است تا با احیا و مرمت آن، حافظه تاریخی شهر حفظ شود. حتی سال گذشته با وجود اینکه باید در طرح پیاده‌راه‌سازی شارستان خراب می‌شد، شهرداری منطقه با کمی تغییر، این بافت هویتی شهر را زنده نگه داشت.

تاریخچه بنای فراموش‌شده

بر اساس کتیبه سردر بنا، خانه تاریخی پریشانی نزدیک به یک قرن قدمت دارد و از ابتدای ساخت، کاربری مسکونی داشته است. سیدمهدی موسوی‌‌پریشانی که قبل از تملک شهرداری مالک این خانه بوده است، ساخت این خانه تاریخی را این‌گونه روایت می‌کند: صاحب اولیه این خانه شخصی به‌نام نعیمی بود. قدیمی‌ها می‌گویند نعیمی تاجری بسیار متمول بوده است و وقتی تصمیم گرفت این خانه را بسازد، بزرگ‌ترین زمین این اطراف را با مساحت ۸۰۰متر خرید و بنای آن را بر اساس معماری آن زمان ساخت. وقتی پدرم خانه را خرید، نوه‌ نعیمی می‌گفت پدربزرگم این خانه را با ذوق و هنرش ساخته است و به‌همین علت هرکسی که این خانه را می‌بیند، در همان نگاه اول محسور زیبایی بنای آن می‌شود، به‌طوری‌که احساس می‌کند خانه نفس می‌کشد!

سال۱۳۶۷ سرنوشت این خانه با موسوی‌ها گره خورد. روزی که سیدمحمد موسوی بعد از روضه در خانه یکی از اقوام برای رسیدن به خانه‌اش، به‌‌جای اینکه راسته خیابان دریادل را انتخاب کند، از کوچه‌پس‌کوچه‌های نوغان گذشت و نما و ایوان این خانه باعث شد تا نتواند چشم از آن بردارد. به همین‌سبب از چند همسایه درباره خانه و صاحب‌ آن پرسید و با هزاران زحمت توانست خانه را با مبلغ یک‌میلیون و ۱۰۰هزار تومان بخرد و چنددانگ از خانه را به‌عنوان هدیه به ‌نام همسرش، حدیقه جمیلی‌پریشانی زد. به‌همین علت خانه به‌ نام همسر موسوی، یعنی جمیلی‌پریشانی، معروف شد.

ذوق معماری با کاشی‌های معرق فیروزه‌ای

سردر خانه پریشانی را می‌توان مهم‌ترین ویژگی این بنا دانست. تلفیق آجرهای نقش‌دار با کاشی‌های نره و دندان موشی فیروزه ای که در بدنه و رخ بام بنا اجرا شده، چهره متفاوتی به خانه بخشیده است. البته این رخ بام آجری، بیشتر برای حفاظت از خانه در مقابل باد و باران بوده است. 2کتیبه کاشی‌کاری نیز در بالاترین بخش بنا دیده می شود که روی هردو آن‌ها آیه «انا فتحنا لک فتحا مبینا» نوشته شده است. قدیم‌ترها رسم بر این بود تا ورودی خانه‌ها را مزین به نام پروردگار یا با نوشتن آیه‌ای متبرک کنند. در کنار همه این زیبایی ها، تیر چراغ‌برقی درست مقابل در چوبی بالا رفته و نمای خانه را مخدوش کرده است. صاحبان خانه از سال67 به بعد به‌دلیل این نقص در رفت‌وآمد، 2در دیگر باز کرده اند.

خانه تاریخی پریشانی دوطبقه است. در ورودی چوبی قدیمی آن، رو به گذر منتهی به بنا باز می‌شود. بدنه رو به حیاط بنا از دیوار کوتاه خانه بیرون زده است. آنچه از بنای این خانه باقی مانده، ضلع شمالی آن و بخش زمستان‌نشین است. ضلع آفتاب‌گیر و رو به قبله جبهه جنوبی خانه که تابستان نشین بوده و سایه دار، تخریب شده و بنایی جدید به‌جای آن ساخته شده است. با ورود به حیاط خانه، ستون های ایوان دیده می‌شود. روی ستون ها، آجر های ریز منقوش با ستاره های پنج پر به چشم می‌خورد. این ستون‌های آجری از ویژگی های شاخص ساختمان است.

خانه‌ای که هیچ‌گاه مرمت نشد

ایوان خانه هنوز هم زیباست، اما با بارش برف سنگین چندسال قبل، قسمتی از آن ریزش کرده است. قبل از ریزش، ایوان ۳قوس نیم دایره داشته است که روی ۲ستون در میان نما بنا شده بود. به‌جز این، در وضعیت کالبد فعلی خانه، ریزش تزیینات، تخریب بخشی از نما، نشست و ترک ستون های ایوان، ترک‌های ناشی از افزایش بار و فرسودگی مصالح، پوسیدگی چوب های سقف و... وجود دارد، اما با اینکه این خانه در هیچ دوره‌ای مرمت نشده است، به‌لحاظ ساختاری و سازه‌ای وضعیت مناسبی دارد.

در نمای طبقه دوم، پنجره‌ای در میان قاب آجری قرار گرفته است و در 2طرف این نما 2پافیلی واقع شده‌ است. پس از ورودی، دالانی باریک قرار دارد که پلکان دسترسی به طبقه دوم در آن است. واشو‌هایی رو به حیاط و درون اتاق‌‌های طبقه اول از این راهرو باز می‌شود‌. اتاق‌ها در طبقات اول و دوم ساده و بدون تزیینات است. ایوان طبقه دوم با 3قوس نیم‌دایره روی 2ستون در میان نمای بنا واقع شده است‌. در گوشه‌های ایوان، قالب‌های آجری واقع شده‌اند.

فضای بالای پنجره‌ها سنتوری است و با آجر‌های منقوش مزین شده‌اند‌. قابچه‌های آجری با آجرهای تراش در بالای بنا قرار گرفته‌اند و در میان آن‌ها کاشی‌های معرق فیروزه‌ای و سفید خودنمایی می‌کنند‌. در فلزی بزرگی در انتهای حیاط رو به کوچه باز می‌شود که محل رفت‌وآمد ساکنان آن بوده است‌.

حجم وسیع آجرکاری به‌خصوص آجر‌های نقش‌دار در نمای بنا و شیوه‌های اجرای متنوع آن‌ها، نشانگر ذوق سرشاری است که هنرمند معمار در اجرای ساختمان به‌کار گرفته است، اما‌ مسیر دسترسی و رسیدگی نامناسب، مانع از گذر هر بیننده مشتاقی از کنار این بنا می‌شود.

یک درخت توت قدیمی داخل حیاط، شاخ‌وبرگ گسترده و صدای گنجشک‌ها فضا را پر کرده و باعث زنده‌شدن بنا شده است. از زیبایی های خانه پریشانی، 3کتیبه کاشی‌کاری است که در نمای طبقه دوم قرار گرفته و آیاتی روی آن نگاشته شده است. 3چراغدان هم هست که یکی در طبقه پایین و دوتا در طبقه بالا قرار دارد. چراغدان‌ها در فضایی محصور بین 2شیشه قرار گرفته اند که این ویژگی باعث شده است هم داخل بنا و هم حیاط را روشن کنند.

هشتی پریشانی از دیگر بخش های خاص و جذاب این خانه است. این هشتی محل اصلی ورود و خروج اهل خانه بوده است که پس از ورود از در اصلی، به آن وارد می شده اند. درواقع فضایی برای توقف کوتاه و تقسیم بندی اتاق ها بوده و از آن راهی برای عبور حیوانات به سمت اسطبل نیز وجود داشته است تا تداخلی در رفت‌وآمدها به‌وجود نیاید. اسطبل این خانه پشت بنا، جایی که هم‌اکنون بوستان بخارایی ساخته شده است، قرار گرفته بود و اکنون چیزی از آن باقی نمانده است.

این خانه با چنین معماری و قدمت در مکانی قرار داشت که در پیاده‌‌راه‌سازی طرح شارستان باید خراب می‌شد، اما شهرداری منطقه ثامن با کمی تغییر قدم در حفظ خانه برداشت. به‌دنبال این تغییر مسیر، خانه تاریخی پریشانی با اجرای طرح شارستان رضوی در حاشیه طرح واقع شده است و بعد از چندین سال رایزنی شهرداری منطقه ثامن با مالک، سال گذشته شهرداری ملک را خرید. شنیده‌ها حاکی از آن است که با تملک این خانه، شهرداری آن را مانند خانه داروغه مشهد بازسازی و احیا خواهد کرد و بازدید از خانه را برای عموم آزاد می‌کند. ضمن اینکه نمای زیبای خانه نیز از خیابان‌های اطراف مشاهده خواهد شد.

با توجه به مباحث مطرح‌شده با مسئولان میراث‌فرهنگی استان و شهرداری منطقه ثامن گفت‌وگو کردیم تا برنامه‌ احیا و مرمت خانه پریشانی را جویا شویم.

خانه پریشانی، جلوه‌ای از معماری اصیل ایرانی

مرجان اکبری، معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌رضوی، درباره خانه تاریخی موسوی (پریشانی) اظهار کرد: محله نوغان از اولین محله‌های شهر مشهد بوده و خانه‌های تاریخی بسیاری در این محله وجود داشته است، اما در گذر زمان بسیاری از آن‌ها تخریب شده و از بین رفته‌اند. این در صورتی است که هنوز هم برخی از این خانه‌های تاریخی که معماری اصیل ایرانی را نشان می‌دهد، مانند خانه پریشانی، به چشم می‌خورد.
وی ادامه داد: خانه تاریخی پریشانی که تا چندسال پیش هنوز مالک آن در این خانه سکونت داشت، از معماری قاجاری و بسیار زیبایی برخوردار است. به‌طوری‌که مخاطب با ورود به این خانه از همان ابتدا مجذوب حال‌وهوای اصیل ایرانی آن می‌شود. در همین راستا با حفظ هویت تاریخی شهر، این خانه را شهرداری منطقه ثامن خرید تا با تهیه طرح مرمت و احیا بتوانیم دوباره شاهد این بنای اصیل ایرانی با همان ایوان، هشتی ورودی، شاه‌نشین و... باشیم.

معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌رضوی تصریح کرد: خوشبختانه شهرداری مشهد و منطقه ثامن نگاه ویژه‌ای به بافت‌های تاریخی داشته‌اند و همین موضوع باعث حفظ آثار ارزشمندی همچون خانه داروغه و خانه توکلی شده است.

اکبری درباره مرمت و احیای خانه تاریخی پریشانی بیان کرد: کتیبه نقش بسته بر سردر این خانه از قدمت صدساله آن خبر می‌دهد، اما برخی از خانه‌ها بعد از ساخت، کتیبه‌ای روی آن‌ها نصب شده است. به همین دلیل برای اینکه قدمت این خانه مشخص شود، نیاز به کار کارشناسی داریم. به‌عنوان مثال خانه تاریخی امیری در ابتدا تصور می‌شد در اواخر دوره قاجار ساخته شده باشد، اما پس از بررسی کارشناسان مشخص شد قدمت این خانه به اواسط دوره قاجار بازمی‌گردد.
وی همچنین درباره نوع کاربری در نظر گرفته‌شده برای خانه تاریخی پریشانی گفت: باید ابتدا ظرفیت این خانه از نظر دسترسی، بافت پیرامونی، قدمت و بسیاری از شاخص‌های دیگر سنجیده و سپس برای کاربری و نوع بهره‌برداری تصمیم گرفته شود. این خانه می‌تواند کاربری‌های متفاوتی داشته باشد. مانند برخی از هتل‌هایی که در خارج از کشور وجود دارند و به‌عنوان یک مکان سنتی یا بوتیک هتل از آن‌ها استفاده می‌شود یا اینکه از آن مانند یک کافه یا رستوران سنتی برای ارائه غذاهای نیمه‌آماده استفاده کرد.

معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌رضوی با تأکید بر اینکه پارامترهای زیادی می‌تواند برای کاربری خانه تاریخی پریشانی وجود داشته باشد، اظهار کرد: ابتدا باید مشاور پروژه طرحی را تهیه کند و با بررسی و کارشناسی اولیه، این طرح در شورای فنی میراث‌فرهنگی استان مطرح شود تا صاحب‌نظران میراث‌فرهنگی مباحث را بررسی و نظرات خود را اعمال و پس از تصویب به وزارتخانه در تهران ارائه دهند تا نتیجه نهایی مشخص شود.

نیازمند اعتبار درخور ملاحظه برای مرمت

اکبری با اشاره به سکونت تا سال‌های اخیر در خانه تاریخی پریشانی و مرمت‌نشدن آن، خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه خانه‌های قدیمی و تاریخی نسبت به دیگر خانه‌ها از لحاظ مرمت هزینه‌های بیشتری نیاز دارند، این بنا مستهلک شده است، به‌طوری‌که بخشی از ایوان آن نیز فروریخته است. در همین راستا به اعتبار درخور ملاحظه‌ای برای مقاوم‌سازی در گام اول نیازدارد.
وی ادامه داد: خانه تاریخی پریشانی دارای 2طرف ساختمان بوده که یک طرف آن فروخته و بنای جدیدی ساخته شده است. می‌توان این بنای جدید را نیز خرید و با استفاده از ذهنیت و حافظه تاریخی افراد و همچنین عکس‌های قدیمی، دوباره هویت سابق آن را بازگرداند، اما اکنون چنین موضوعی در برنامه وجود ندارد.

معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان‌رضوی یادآور شد: به‌دلیل اجرای پروژه‌های متعدد تاریخی در منطقه ثامن همچون احیای بازار فرش، سرای عزیزا...اف و محورهای تاریخی مشرف به حرم مطهر رضوی، خانه تاریخی پریشانی هنوز در مرحله کار مشترک قرار نگرفته است، اما امیدواریم با نگاه ویژه‌ای که شهردار مشهد به پروژه‌های تاریخی دارند، در ماه‌های آینده برنامه‌ریزی و زمان‌بندی این پروژه مشخص شود تا نتیجه احیای این بافت‌های تاریخی خاطره‌ای ماندگار در ذهن مردم مشهد باشد.

رایزنی با سرمایه‌گذاران

حجت عابدی، رئیس گروه مشاوران شهرداری منطقه ثامن، با بیان اینکه نگاه به حفظ و احیای خانه‌های تاریخی و بافت‌های هویتی از درجه اهمیت بالایی برای شهرداری برخوردار است، اظهار کرد: منطقه ثامن یکی از مناطق قدیمی و هویتی شهر است و بخش زیادی از بافت‌های تاریخی در این منطقه واقع شده است. نهاد مجری طرح بهسازی و نوسازی بافت پیرامون حرم مطهر رضوی همواره با هدف حفظ و احیای این آثار برنامه‌های متعددی را اجرایی کرده است.
وی با بیان اینکه شهرداری منطقه سال گذشته خانه پریشانی در محله نوغان را با هدف حفظ آثار تاریخی منطقه خریده و هم‌اکنون کار احیا و مرمت آن در حال برنامه‌ریزی است، تصریح کرد: خانه تاریخی پریشانی واقع در محله نوغان یکی از خانه‌های تاریخی منطقه است و از ابتدای خرید این منزل شخصی شهرداری به دنبال حفظ این اثر ارزشمند بوده است. در همین راستا نیز با میراث‌فرهنگی جلساتی برای تهیه طرح مرمت و احیای این خانه برگزار شده است.

عابدی ادامه داد: تاکنون چندین جلسه با سرمایه‌گذاران مختلف برای مرمت و احیای خانه پریشانی برگزار شده است تا از طریق این جلسات در صورت تفاهم، کاربری آن نیز مشخص شود. البته نگاه شهرداری در پروژه‌های تاریخی استفاده از ظرفیت مالکان و همچنین سرمایه‌گذاران است تا با در نظر گرفتن مشوق‌هایی، بتوانیم از تخریب این بناها در شهر جلوگیری کنیم.

رئیس گروه مشاوران شهرداری منطقه ثامن بیان کرد: در بحث احیای بناهای تاریخی، تلاش ما همواره بر این بوده است تا بتوانیم میان حفاظت این آثار و منافع عمومی و خصوصی ساکنان، مجاوران و سرمایه‌گذاران تعادل برقرار کنیم تا از این مسیر ضمن بهره‌گیری از مشارکت گروه‌های مختلف اجتماعی، هویت و اصالت شهر را برای نسل‌های آینده محفوظ نگه داریم.
گفتنی است، از حدود 1000هکتار محدوده بافت مرکزی شهر مشهد، 360هکتار در محدوده شهرداری منطقه ثامن قرار دارد. در این منطقه از شهر مشهد آثار تاریخی بسیاری ازجمله بازار فرش، مسجد هفتادودوتن و حمام مهدی‌قلی‌بیگ مربوط به دوره تیموری، مدرسه عباسقلی‌‌خان مربوط به دوره صفوی، خانه داروغه، خانه توکلی، خانه کوزه‌کنانی مربوط به دوره قاجار، سرای عزیزا...اف و همچنین گذرهای تاریخی متعددی همچون محور نوغان، محور عیدگاه و کوچه حمام حاج‌نوروز، کوچه صاحبکار، کوچه حوض امیر و... قرار دارد که در 1200سالی که از شکل‌گیری شهر مشهد می‌گذرد، همه این مکان‌ها و محورها، مسیری برای تشرف مجاوران و زائران به حرم مطهر امام رضا(ع) بوده است.