حال و روز «چشمه‌گیلاس» که زمانی تأمین‌کننده نهر خیابان در مشهد بوده، اکنون چگونه است؟

 آنچه از چشمه‌گیلاس در ذهن ماست، شکوه و جلال و سرسبزی است! روستایی با یک چشمه معروف که کافی است نامش به میان بیاید تا یکی پشت‌بند آن بگوید: «می‌دانی که روزی آب مشهد را تأمین می‌کرده است!» اتفاقی که بعد از سالیان سال نام این روستا را هنوز در میان مشهدی‌ها از سکه نینداخته است.

 با یک جست‌وجوی کوتاه می‌فهمیم که این روستای خوش‌نام هنوز در میان سایت‌های گردشگری جایگاه دارد. در جست‌وجوهای اینترنتی نوشته شده چشمه‌اش همیشه خروشان است، اما کسی از وضعیت کنونی آن خبر ندارد. خاطرات و تصویر خوبی که در حافظه تاریخی مشهدی‌ها از چشمه‌گیلاس وجود دارد، می‌تواند روزی پای آن‌ها را به آنجا باز کند، اما وقتی به مقصد برسند، با چه تصویری روبه‌رو می‌شوند؟ قرار است آن تصویر تاریخی زنده شود یا همان‌جا در خاطرات دفن می‌شود؟

مسابقات دوزبازی و بازی روزگار

از وقتی سوار بر خودرو بشویم تا زمانی که در مقصد پیاده شویم، فقط 60دقیقه است؛ مسیری که باید آن را از بزرگراه مشهدقوچان پیمود. تابلو روستای چشمه گیلاس که سال هاست در حاشیه جاده به خدمت ایستاده است، خودرو را به فرعی رهنمون و سرسبزی جاده فرعی ما را به دیدن یک روستای سرسبز امیدوار می کند. از روستای قره جنگل که بگذریم، فاصله مان تا روستای مقصد کوتاه می شود. 

پیش از این با باقرنیا، رئیس شورای روستای چشمه گیلاس، هماهنگ کرده ایم تا بساط دیدار با قدیمی های روستا مهیا باشد. اسم معبر اصلی روستا« سرچشمه» است. انگار همه ارکان این روستا با چشمه گره خورده است. آبراه بتنی در طول خیابان سرچشمه جریان دارد. چند درخت تنومند و یک سکوی سیمانی میزبان چند فرد کهن سال است که حضور ما را انتظار می کشند. 

چندتایی این سو هستند و چندتایی آن سوی جوی. روی سکوی سیمانی با آجر نقش یک جدول دوز را کشیده اند و در میانش سنگ و تکه های ریز آجر اسباب سرگرمی بزرگ ترهای روستاست. سید و پهلوان حریفان همیشگی این میدان هستند تا ظهرهای گرم تابستان روستا را سر کنند. حضور چند بیگانه در میان آدم های آشنا آن ها را وادار به سکوت کرده است. یکی شان می گوید: «من چیزی یاد ندارم.» بقیه هم ساکت هستند. 

می پرسم: «چند سالتان است؟» می گوید: «این حرف ها برای ما آب و نان نمی شود. سر ما را زیاد کلاه گذاشته اند.» یخشان با ما بنای آب شدن ندارد. موضوع گزارش را می شنوند و باز به یکدیگر تعارف می کنند که دیگری شروع کند. آقاسید با صلابت کلام را سر می اندازد، ولی هنوز حضورمان را نپذیرفته است. روی زمین می نشینیم و صحبت را دوباره از سر می گیریم. 

آقاسید نخستین چراغ گفت وگو را روشن می کند و به تدریج لحنش ملایم و صمیمی می شود و در نخستین کلامی که با لحن لطیف و بذل گونه ادا می کند، می پرسد :«عکس ما را در روزنامه می اندازید؟» و همه می خندند.

روستا 3بار جابه جا شده است!

روستا کوچک و جمع وجور است و 75خانوار در آن زندگی می کنند. 45خانواده سکونت دائم دارند و 30خانواده در رفت وآمد میان شهر و روستا هستند. افرادی که در روستا مانده اند، بیشتر بزرگ تر ها و سن وسال دارهای آن هستند. سیدحسین جعفری کودکی، نوجوانی، جوانی و کهن سالی اش را در روستای چشمه گیلاس گذرانده است. 

محل اسکان روستا در طول همین 70سال 3بار جابه جا شده است

خانواده او در دوسالگی اش از پیشاوک به سوی چشمه گیلاس کوچ کرده اند و تاکنون که 75سال دارد، اینجا ماندگار شده است. محل اسکان روستا در طول همین 70سال 3بار جابه جا شده است. آثار خانه های خشت و گلی روستا که به جامانده از روستای قدیم است، هنوز تک وتوک دیده می شود؛ بناهایی که بیشتر در ورودی روستا جاگیر هستند. 

حاج اکبر هم بزرگ تر روستاست که درباره جابه جایی روستا شروع می کند به صحبت کردن: «قبلا روستا جای دیگری بود. در زمان شاه پهلوی روستای گنبدی را ساختند و روستا به آنجا منتقل شد. آن زمان یک قسمت برای انسان و قسمتی برای دام ساخته شد. بعد از انقلاب هم روستا به فضای کنونی انتقال یافت.»

یک دعوا باعث شد آب نهر قطع شود!

کهن سالانی که دورهم جمع شده اند، آموخته اند که چطور می توان از زمین خشک گندم و جو درو کرد. پیشه شان زراعت است و تقسیم اراضی را خوب به خاطر دارند. 

حاج اکبر درباره ارباب ها می گوید: «خود آستان قدس ارباب هایی داشت که برایش زراعت می کردند. قلعه ساختمان و چشمه گیلاس را یک ارباب اجاره می کرد. در سال42 اصلاحات ارضی و کشاورز صاحب ملک شد. آن زمان چشمه گیلاس 26کشاورز داشت و قره جنگل 36کشاورز. آب بین کشاورزها تقسیم می شد.» سید‌هم ادامه می دهد: «آن زمان یادم هست که این املاک متعلق به آستان قدس بود و ارباب ها این ملک را همراه قره جنگل و قلعه خیابان اجاره می کردند. ارباب اینجا ابتدا استامبولچی و سپس کیهان یغمایی بود. بعد یغمایی، مؤمنی بود که 5سال آن را اجاره کرده بود.»

بعد اصلاحات ارضی تا زمانی که مهاجرانی رئیس املاک آستان قدس شد، این آب جریان داشت

جعفری می گوید: «آن زمان آب از چشمه گیلاس به بالاخیابان می رفت و پس از ردشدن از حرم مطهر امام رضا(ع) به قلعه خیابان می رفت و با آن کشت وکار می کردند. به آب چشمه گیلاس که به سمت مشهد می آمد، نهر قلعه خیابان می گفتند. حدود 15میراب هم داشت که مراقب بودند این آب به سلامت به مقصد برسد. بعد اصلاحات ارضی تا زمانی که مهاجرانی رئیس املاک آستان قدس شد، این آب جریان داشت. البته حجم آب خیلی کم شده بود، ولی هنوز جریان داشت. یادم هست که چند خودرو از قلعه خیابانی ها به اینجا آمدند و با مهاجرانی درگیر شدند. مهاجرانی هم تلخ شد و دستور داد آب فقط به چشمه گیلاس و قره جنگل برود و انشعاب قلعه خیابان را قطع کنند. از همان موقع دیگر این آب به سمت مشهد نیامد.»

زمانی این چشمه آسیاب آبی داشت

در مسیر چشمه قرار می گیریم. سید زحمت زیادی برای روستا کشیده است؛ از برق تا آسفالت روستا مدیون اوست. فاصله میان روستا تا چشمه حدود 500متر است. هنوز نمی دانیم چه چیزی در انتظارمان است، همین قدر می دانیم که آبی که در مسیر تا نیمه آبراه بتنی بالا آمده، آب همان چشمه معروف است. دیواره های سنگ چین چشمه را فرا گرفته اند. 

سید محوطه نزدیک به چشمه را نشانم می دهد و می گوید: «یک زمانی سربازها اینجا اتراق کرده بودند و آموزش می دیدند. خوش آب وهوا بود و برای اردو مناسب. آشپزخانه ای هم اینجا ساخته بودند که غذا می پختند. ما آن زمان بچه بودیم.» 

آسیابان یک شاخ شکار داشت که در آن می دمید و بوق می زد. کسانی که به او گندم سپرده بودند، می فهمیدند که بارهایشان آماده تحویل است

بعد بالادست را نشانم می دهد و می گوید: «آنجا آبشار بود که آب روی آسیاب می ریخت و آن را می چرخاند. آسیاب 4دست گشت و آرد همه روستاهای اطراف را تأمین می کرد. آسیابان یک شاخ شکار داشت که در آن می دمید و بوق می زد. کسانی که به او گندم سپرده بودند، می فهمیدند که بارهایشان آماده تحویل است.»

حیات چشمه به پمپ متصل است

هنوز هم نمی دانیم چه خبر است. دیواره های سنگی اطراف چشمه را آستان قدس پیش از انقلاب به گرد چشمه کشیده است. یک ماه پیش مجبور می شوند برای جلوگیری از خشک شدن چشمه عمق آن را بیشتر کنند. سنگ هایی که اطراف ریخته، همان تکه هایی است که اهالی در چند مرحله برای رسیدن به آب از دل چشمه بیرون کشیده اند. 

سنگ بزرگی را که پیش از این سایه بان چشمه بوده است نیز برای رسیدن به آب کنار زده اند. حالا دیگر می توان مرثیه چشمه را با سوزوگداز خواند. چاله ای به عمق 15متر جلومان گشوده شده است. دیواره های سنگی هم دیگر کارایی ندارند. یک لوله سیاه رنگ به ته چاله ای فرو رفته است و آب را با کمک پمپ بالا می کشد تا در آبراه روستا سرازیر کند. 

انگار بیماری را در آی سی یو می بینی، خبری از آن جلال و شکوه نیست و فرقی ندارد بیمار چه گذشته باشکوهی داشته، حالا تنفسش به دستگاه بند است؛ درست مثل چشمه گیلاس که حیاتش به پمپاژ آب از حفره ای عمیق ختم شده است.

در تابستان های دور گوسفندهای روستا در همین چشمه تنی به آب می زده و نفس تازه می کرده اند. حالا یک گله گوسفند زیر چند درختی که باقی مانده است به هم چسبیده اند تا آفتاب هلاکشان نکند. از آسیاب و آبی که آسیاب را هم بچرخاند، خبری نیست.

آبی که به رادکان و توس می رفته است!

«کشف رود آن زمان آب داشت. از آن بالا چند چشمه داشت که درون کشف رود می ریخت. اینجا آب چشمه گیلاس هم به آن اضافه می شد و به سمت مشهد می رفت.» سید این ها را می گوید و بالاتر می رود و دستش را بلند می کند تا مسیر پیمایش نهر خیابان را نشانم بدهد. اکنون از آن سبزینگی و خروش خبری نیست.

 کشف رود خشک و بی آب است، درست مثل چشمه گیلاس. چند درخت و چند نشان طبیعی دیگر تنها رگه های باقی مانده از یک گذشته باابهت است؛ حجم زیادی از آب که روی هم سر می خورد و به سمت کشف رود سرازیر می  شد و آسیابی که با همه عظمتش در برابر سیل آب ناتوان از ایستادن بود.

 سید می گوید: «فاصله اینجا تا قلعه خیابان خیلی زیاد است. جوی خیابان از پستی بلندی های زیادی می گذشت تا به مشهد برسد. وقتی سیل می آمد، جوی را با خودش می برد و کشاورزهای قلعه های اطراف دور هم جمع می شدند تا سیل بند بسازند. ما باید سوار خرهایمان می شدیم و تا کاظم آباد می رفتیم تا جوی آب را ترمیم کنیم. جوی نهر خیلی گود بود و در 3مرحله مهار می شد. کار راحتی نبود.»

 بعد هم با چرخش انگشت در سوی خلاف نهر خیابان ادامه می دهد: «جوی هارونی هم داشتیم که آب را از چشمه گیلاس به سمت رادکان می برده است. چون آب چشمه زیاد بود، به سمت شهر توس هم می رفته است. جوی کهنه اش تا چند سال، جلوتر بود که حالا صاف شده است. زمانی که بچه بودیم، بزرگ ترها داستانش را روایت می کردند.» 

یکی از رؤیاهای حکیم ابوالقاسم فردوسی این بوده است که آب چشمه گیلاس را به سمت توس هدایت کند که در زمان حیاتش موفق نمی شود

پسر بزرگ سید هم ادامه می دهد: «یکی از رؤیاهای حکیم ابوالقاسم فردوسی این بوده است که آب چشمه گیلاس را به سمت توس هدایت کند که در زمان حیاتش موفق نمی شود. اما پس از مرگش، دخترش رؤیای پدرش را پی می گیرد. او آب چشمه را به شهر توس جاری و آن را وقف عام می کند. در «مطلع الشمس» شواهدی مبنی بر عبور چشمه گیلاس از شهر توس ثبت شده است.»

روایت های شیرین و عامیانه یک چشمه!

همه مردمان این روستا تاریخ آن را عامیانه روایت می کنند که آن را هم از زبان بزرگ ترهایشان شنیده اند. روایت تازه دامادی که با لگد اسب از پا درمی آید و باعث می شود اینجا را گلسب بنامند، نخستین روایتی است که از مردم می شنویم.
اهالی روستا داستان افسانه ای لگدخوردن یزدگرد‌سوم مشهور به «یزدگرد بزه کار» از اسب تک شاخ را که بیشتر در متون تاریخی منسوب به چشمه سبز است را هم به چشمه گلسب ربط می دهند.

شاه عباس هم اینجا رفت وآمد داشته و تختی برای خودش ساخته بود که مردم «تخت شاه» می گفتند و او آنجا اتراق می کرد

سید از دیگر روایاتی که در میان مردم دهان به دهان می چرخیده است هم پرده برمی دارد: «قدیم می گفتند این چشمه ته ندارد و حتی تعریف می کردند که در چشمه سبز گلمکان گاوی درون آب افتاده که از اینجا بالا آمده است.»
او سپس به سراغ روایت شاه عباس در میان مردم می رود و می گوید: «شاه عباس هم اینجا رفت وآمد داشته و تختی برای خودش ساخته بود که مردم «تخت شاه» می گفتند و او آنجا اتراق می کرد. سال ها پیش آن تخت هنوز بود که وسط زمین اهالی افتاد و هموار شد. این روستا گذرگاه شاهان بوده و اکنون به این وضع افتاده است.»

 تپه کنار چشمه هم انگار از گزند تاریخ خواران در امان نمانده است و حفره های متعدد از جست وجوی گنج در این منطقه نشان دارد. پیرمرد باصفای روستا ادامه می دهد: «ما زمانی آمدیم از اینجا برای زمین هایمان خاک ببریم که اسکلت آدم بیرون آمد و دست نگه داشتیم، ولی بقیه به آن رحم نکردند.»
بخشی از دیوارچینی قدیمی جلو تپه با ساروج ساخته شده است که نشان از قدمت این محدوده دارد. آنچه آشکار است، داستان های مردم عامه درباره این چشمه تاریخی بسیار زیباست که شنیدنی است.

طبیعت گردها به اشتباه نیفتند

در راه بازگشت مردی را می بینیم که برای دیدن طبیعت چشمه گیلاس آمده است. مرد می گوید: «مدیر گروه طبیعت گردی هستم. می خواهم ببینم فضای اینجا چطور است؟» البته او به شنیدن خشکی چشمه اکتفا نمی کند و خودش تا انتهای راه را می رود. بازگشتش خیلی طول نمی کشد. ناامیدانه راست جاده را می گیرد و می رود.

 باقرنیا می گوید: «نمی دانیم کدام آدمی درباره طبیعت چشمه گیلاس مردم را به اشتباه می اندازد. اینجا دیگر از آن سبزی و آبادی خبری نیست، ولی در جست وجوهای اینترنتی چیز دیگری به مردم می گویند.» اهالی یاد آن روزهای سیزده را به خیر می کنند؛ آن روزهایی که همه اهالی روستاهای اطراف هم دور چشمه آن ها جمع بودند.

 یاد کشتی های باچوخه که پهلوان قهرمان آن بوده است. هنوز هم روزهای سیزده اطراف این بیمار درحال احتضار شلوغ است، اما چاه های عمیق و بی حساب بلای جان این روستای زیبا و تاریخی شده است. همه روایت های شیرین چشمه گیلاس همراه با چشمه اش روبه خشکی است و کسی نیست که آن را دریابد.

حدود 20سال پیش آب خشک شد و دیگر نیامد. آن زمان مشخص شد که چاه های غیرمجاز باعثش شده است

 حاج اکبر هم مثل بقیه کشاورزها دادش از بی آبی بلند است: «چاه های غیرمجاز آب چشمه را خشک کرده است. حدود 20سال پیش آب خشک شد و دیگر نیامد. آن زمان مشخص شد که چاه های غیرمجاز باعثش شده است. آن زمان چاه ها را پر کردند و چشمه دوباره آب گرفت. ما دوباره خوش حال شدیم، اما مجوزهای موقت چاه های عمیق باز ما را به دردسر انداخت. آن مجوزهای موقت تا حالا ادامه یافته و آب چشمه را کم کرده است.»

سید هم ادامه می دهد: «من یادم هست که 400تن چغندر کشت می کردم و برای همه کارخانه های آبکوه، شیرین و فریمان می بردم، ولی الان یک دانه چغندر به عمل نمی آید. خودروها شب تا صبح اینجا چغندر بار می کردند و می بردند. یادم هست که حتی به راننده ای که زودتر بیاید و بار ببرد، جایزه می دادند. ما همه چیز می کاشتیم، از ذرت تا نخود و گندم. الان فقط جو و گندمش باقی مانده است. آب آن موقع زیاد بود و چند جوی آب از آن منشعب می شد. هیچ کدام از روستاهای استان خراسان مثل روستای ما آباد نبود. الان هیچ خبری از آن جلال و شکوه نیست. کسی به اینجا رسیدگی نکرده است و کسی پاسخ گوی مشکلات مردم نیست.»