از سنگاب خوارزمشاهی تا سقاخانه اسماعیل طلایی

کمبود آب در مشهد ایجاد سقاخانه و شغل سقایی را در سده‌های گذشته بیشتر در معرض توجه قرار داده بود. سابقه وجود سقاخانه و سنگاب در حرم مطهر رضوی به پیش از دوره صفویه برمی‌‌گردد. در موزه آستان قدس رضوی، سنگاب خوارزمشاهی وجود دارد که گفته می‌شود پیش از این در راهرو سقاخانه نصب بوده و آب آشامیدنی زوار را تأمین می‌‌کرده است.

اسناد راویان تاریخ سقاخانه

الهه محبوب، مدیر پژوهش اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، می‌گوید: آنچه به‌طور مکتوب درباره این موضوع به دست ما رسیده است، مربوط به عصر صفویه است. 

به‌طوری‌که در این دوران سقایی به‌عنوان یک شغل و سمت در مجموعه تشکیلات رضوی به کار می‌رفته است و سقایان مواجب و حقوق دریافت می‌‌کرده‌اند. در حرم مطهر رضوی هر 3مکان سنگاب، سقاخانه و آب‌انبار وجود داشته که کاربرد آن نگهداری و تأمین آب و محل وضو گرفتن زوار بوده است و افرادی با عنوان سقا وظیفه تأمین آب را به عهده داشته‌اند.

محبوب از نخستین نمونه‌های اسناد در زمان شاه‌عباس اول صفوی یاد می‌‌کند و اینکه در این دوره، گروهی به نام سقایان جزو کارکنان محسوب می‌‌شده‌اند و مواجب دریافت می‌‌کرده‌اند.

سقایان در دوره صفویه

کارشناس پژوهش اسناد آستان قدس رضوی توضیح می‌‌دهد: از دوره شاه‌سلیمان صفوی و زمان تولیت میرزا شاه تقی‌الدین رضوی نیز اسناد پرداخت مواجب به سقایان موجود است که اصطلاح دوره‌ای آن‌ها سقایان آب‌پاش صحن بوده و گروهی را شامل می‌شده است که همراه با سقایان نظافت و شست‌وشوی صحن را انجام می‌داده‌اند یا علاوه بر آب دادن به زوار، وظیفه نظافت صحن را هم عهده‌دار بوده‌اند.

سقایان سرطاس و سقایان رتبه عنوان‌های دیگری است که این کارشناس از آن یاد می‌کند که نمایانگر شغل سقایی و سقاباشی در تشکیلات آستان قدس رضوی است.

سقاخانه اسماعیل طلا

محبوب با اشاره به اینکه در اسناد دوره افشاریه نام 2سقاخانه ذکر شده است، توضیح می‌دهد: سقاخانه قدیم یا همان سقاخانه دوره شاه‌سلیمان و شاه‌سلطان‌حسین نیز در این زمان فعال بوده و سقاباشی آن مواجب دریافت می‌‌کرده و هزینه‌‌هایی چون تأمین یخ، نمک و سقایان را شامل می‌‌شده است.

 سقاخانه جدید سلطانی که به نام سقاخانه نادری و سقاخانه اسماعیل طلا نیز معروف است، از سقاخانه‌‌های مشهور ایران است که هنوز هم در صحن انقلاب (عتیق) وجود دارد و به فرمان نادرشاه افشار ساخته شده و به همین نام معروف شده است. سنگاب این سقاخانه از سنگ یکپارچه است که به امر نادرشاه از هرات آورده‌اند.

 سقاخانه جدید سلطانی که به نام سقاخانه نادری و سقاخانه اسماعیل طلا نیز معروف است، از سقاخانه‌‌های مشهور ایران است

 پس از نصب سنگاب در صحن عتیق، سقایان به مردم آب می‌‌داده‌اند. طبق سندی در کتاب عالم‌آرای عباسی، در این محل حوضی بوده است که به فرمان نادرشاه به 4بخش تقسیم شده بود و سنگاب را در میان حوض گذاشتند و بالای آن کلاه‌فرهنگی قرار دادند و روی آن را با طلا روکش کردند.

قاجاریه و سقاخانه‌‌ها

محبوب می‌گوید: سقاخانه‌های حرم در دوره قاجاریه علاوه بر افزایش نسبت به دوران قبل، تغییراتی داشته‌اند و شامل سقاخانه طلا (نادری)، سقاخانه ایوان طلا، سقاخانه مؤتمن‌السلطنه و سقاخانه میان عمارت می‌‌شده است. سقاخانه ایوان طلا بین راهرو دارالسیاده و ایوان طلا بوده است؛ همان جایی که سنگاب خوارزمشاهی نصب بوده است.

 از این رو می‌توان گفت قدیمی‌‌ترین سقاخانه حرم محسوب می‌شده است. سقاخانه میان‌عمارت هم هیچ نامی در منابع نداشته و در اسناد، آنجا که از تعمیرات گنبد و پرداختن مواجب به کارکنان آستان قدس رضوی خبر می‌دهد، با این نام شناخته شده است. به هر حال معلوم نیست این سقاخانه در کدام قسمت حرم و تا کی پابرجا بوده است، اما تا سال1331 نام سقاخانه میان‌عمارتی در اسناد هست.

وی ادامه می‌دهد: سقاخانه صحن نو که با نام بانی آن، مؤتمن‌السلطنه یا مستشارالملک، مشهور است، سقاخانه‌ای در وسط صحن نو (آزادی) بوده که ابعاد و اندازه آن تا اندازه‌ای شبیه سقاخانه نادری بوده است. ظاهرا در دوره پهلوی این سقاخانه خراب و به‌جای آن حوض بزرگی در وسط صحن ساخته شده است.

 گویا شغل سقایی فقط مختص به سقاخانه‌‌ها نبوده است و در قسمت‌های دیگر سقایانی حضور داشته‌اند و وظایفی را انجام می‌داده‌اند و بابت آن حقوق دریافت می‌‌کرده‌اند. چنانچه در اسناد از سقایانی نام به میان آمده است که غیر از آب دادن، وظایف دیگری چون کر بستن، نظافت حوض صحن عتیق و انجام خدمات در مراسم تعزیه‌خوانی را عهده‌دار بوده‌اند.