چهاربرج؛ ایستگاه اول گردشگری توس

روستای چهاربرج دیروز و محله چهاربرج امروز که به‌عنوان یکی از 16هسته جمعیتی شهر تاریخی توس از سال1392 به شهرداری منطقه12 الحاق شده، محله‌ای قدیمی است که حداقل 300سال قدمت دارد و مملو از آثار تاریخی است که چهاربرج را به‌عنوان یکی از قطب‌های گردشگری شهر مشهد معرفی می‌کند. برای آشنایی بیشتر با این محله گفت‌وگویی با سید عباس رضوی، فعال فرهنگی و یکی از قدیمی‌ترین ساکنان محله چهاربرج، انجام داده‌ایم.

چهاربرج روستایی مهم و محوری

سید عباس رضوی با اشاره به محوریت محله چهاربرج در منطقه توس می‌گوید: شهر توس، نواحی و روستاهای اطراف آن براساس مدارک تاریخی از قدمت هزارساله برخوردار هستند، به همین دلیل تخمین‌زدن درباره قدمت تاریخی روستای چهاربرج تا حدودی مشکل است، باوجوداین براساس گفته ساکنان قدیمی، قدمت سکونت در روستای چهاربرج و ساخت قلعه قدیمی حداقل به 300سال قبل بازمی‌گردد و از محلات محوری در طول بولوار شاهنامه بوده است. 

این مطلب را می‌توان از وجه تسمیه خود روستا فهمید، چهار برج یعنی روستایی که دارای چهار برج است یا اصطلاحا دژ در اطراف آن ساخته شده است. بیشتر روستاهای این منطقه دارای دو برج کوچک در محل درب ورودی قلعه بودند. به گفته پیران قدیمی روستا این برج‌ها که تا نیم‌قرن پیش آثارشان وجود داشت، حالتی نظامی و مستحکم داشتند و در سده‌های قبل نقش قلعه و برج نظامی را ایفا می‌کردند، حتی برخی معتقدند که اولین ساکنان چهاربرج نیروهای نظامی دولت بودند که برای مقابله با دشمنان خارجی از جمله ترکمن‌ها و ازبک‌ها به مشهد در این قلعه ساکن شده‌اند. این اهمیت نظامی تا دوران قاجار ادامه پیدا می‌کند. نقل است که در زمان حمله ترکمن‌ها ساکنان و مردمان نواحی اطراف برای حفظ جان خود به این قلعه(روستای چهاربرج) پناهنده می‌شدند.

محل سکونت ارباب ارباب‌ها

ساکن قدیمی محله چهاربرج در ادامه می‌گوید: با ایجاد آرامش نسبی در کشور و قدرت‌یافتن دوباره حکومت مرکزی، اهمیت نظامی چهاربرج کمتر شد و نیروهای نظامی و خانواده‌هایشان کم‌کم از این قلعه کوچ کرده و در شهر مشهد ساکن شدند. بعد از آن روستای چهاربرج و زمین‌های آن در اختیار و تملک فردی به نام محمد سبزواری قرار می‌گیرد. محمد سبزواری که به‌نوعی گماشته حکومت بود و با نیروهای حکومتی در ارتباط، قدرت اجرایی و عملی زیادی داشت. 

محمد سبزواری ارباب روستای چهاربرج به چنان شکوه و قدرتی رسید که به عنوان «ارباب ارباب‌ها» در محدوده بولوار شاهنامه و جاده قدیم قوچان شهرت یافت 

او برای اثبات این قدرت و برتری، دستور ساخت عمارت اربابی باشکوه و مجللی را در باغی یک و نیم هکتاری صادر کرد. این قلعه که متعلق به اواخر دوره قاجار و پهلوی اول است هنوز پابرجاست و یکی از مراکز گردشگری چهاربرج محسوب می‌شود که تازگی به همت شهرداری بازسازی و مرمت شده است. به‌تدریج محمد سبزواری ارباب روستای چهاربرج به چنان شکوه و قدرتی رسید که به عنوان «ارباب ارباب‌ها» در محدوده بولوار شاهنامه و جاده قدیم قوچان شهرت یافت و حتی ارباب روستاهای دیگر بدون اجازه و مشورت با او هیچ کاری انجام نمی‌دادند. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و برچیده‌شدن نظام ارباب و رعیتی اهمیت این قلعه و ارباب آن محمد سبزواری از بین رفت.

چهاربرج جدید، تحولات کاری و انسانی

عضو شورای اجتماعی محله چهاربرج با بیان اینکه این محله در دو دهه گذشته آبستن تغییرات اجتماعی و اقتصادی متعددی بوده، تصریح کرد: از حدود 15سال قبل به دلایل مختلف از جمله خشک‌سالی کشاورزی و دامداری از رونق افتاد و تعدادی از ساکنان جوان روستا به کارهای خدماتی و صنعتی همانند رستوران‌داری، تراش‌کاری، مکانیکی و مغازه‌داری پرداختند. بعد از الحاق ناحیه منفصل توس به بافت شهری ساکنان جدید و غیربومی بخشی از زمین‌های کشاورزی روستا را خریداری و با ساختن خانه و منزل در این محله ساکن شدند، بدین ترتیب جمعیت محله جهشی بزرگ پیدا کرد و درحال حاضر 7هزار نفر در محله چهاربرج سکونت دارند.

انتخاب به‌عنوان روستای هدف گردشگری

سید عباس رضوی با اشاره به اینکه قرارگرفتن محله چهاربرج بر سر راه گردشگران داخلی و گردشگران خارجی مجموعه آرامگاه فردوسی به آن موقعیت گردشگری برجسته‌ای داده و در سالیان اخیر به عنوان قطب گردشگری منطقه معرفی شده است، افزود: «عمارت اربابی» با معماری اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی، «یخدان قدیمی چهاربرج» با قدمت دویست ساله، «انبارهای قدیمی غلات»، «موزه هنرهای پهلوانی شه لافتی» و «خانه‌های بوم‌گردی» متعدد در کنار تفرجگاه‌ها، باغات و آب و هوای مطبوع روستا موقعیت ویژه گردشگری را به روستای چهاربرج بخشیده است. 

برخی از اهالی همچون علی‌اکبر قاسمی معروف به «پهلوان رستم» هزینه زیادی را صرف راه‌اندازی خانه بوم‌گردی و ترویج گردشگری محله چهاربرج انجام دادند

در این بین برخی از اهالی همچون علی‌اکبر قاسمی معروف به «پهلوان رستم» هزینه زیادی را صرف راه‌اندازی خانه بوم‌گردی و ترویج گردشگری محله چهاربرج انجام دادند، وی با خریداری انبار غلات قدیمی روستا که 200سال قدمت دارد و برخی املاک قدیمی اقدام به احداث خانه‌های بوم‌گردی کرد که در استان زبانزد است. پهلوان رستم همچنین تمام جوانی خود را صرف جمع‌آوری عتیقه‌جاتی کرد که امروز مجموعه ورزشی و موزه هنرهای زورخانه‌ای «شه لافتی» را تشکیل داده است.

مشکلات محله چهاربرج

عضو شورای اجتماعی محله چهاربرج در پایان به معضلات این محله شهری اشاره کرد و گفت: خاکی بودن معابر، کمبود فضای سبز و بوستان‌های محلی، نبود محل بازی کودکان، نداشتن مجموعه ورزشی و تفریحی، کمبود روشنایی محلات، نبود فرهنگ‌سرا و امنیت‌نداشتن محلات از جمله معضلاتی است که محله چهاربرج سال‌هاست با آن دست و پنجه نرم می‌کند. مسیر منتهی به موزه شه لافتی از بولوار شاهنامه حدود 200متر است که خاکی بوده و گردشگران با عذاب و مصیبت از این محل بازدید می‌کنند.