نخستین اسکناس‌های منقوش به حرم مطهر رضوی

 در اصطلاح عامه، چرک کف دست است اما دنیا روزگار درازی است از کوچک‌ترین تا بزرگ‌ترین مبادلات و معیارهایش را بر میزان آن سنجیده است؛ پول، که به هر دو صورت فلزی و کاغذی‌اش دارای ارزش است، تاریخی خواندنی دارد. در سطرهای بعدی به‌مناسبت طرح چاپ اسکناس‌های جمهوری اسلامی که در 8آبان1358 به تصویب رسیده است، نقبی زده‌ایم به تاریخ چاپ اسکناس در ایران و مشهد. البته در این میان اشاره‌ای نیز کرده‌ایم به دارالضرب مشهد و ضرب سکه‌هایی با نام مبارک امام‌رضا(ع)در این دیار.

تاریخ انتشار اسکناس در ایران

قدمت نخستین پول کاغذی ایران به دوره ایلخانان می‌رسد. به روایت تاریخ، ایران در دوران «گیخاتوخان»، پنجمین پادشاه سلسله ایلخانیان، به‌دلیل اسراف‌های دربار با مشکل شدید اقتصادی روبه‌رو می‌شود و حکمران ایلخانی که از خالی‌شدن خزانه و کسری بودجه نگران بوده است، دستور می‌دهد مردم زر و سیم خود را به امانت به «چاوخانه» تحویل دهند و در‌ازای آن، پول کاغذی (چاوه) بگیرند. 

این پول، قطعه‌کاغذی مستطیل‌شکل بوده است که روی آن، شهادتین، لقب مغولی گیخاتو، مبلغ و این عبارت نوشته شده بود: «پادشاه جهان در تاریخ سال ۶۹۳ قمری، این چاو مبارک را در ممالک روانه گردانید. تغییر و تبدیل‌کننده را با زن و فرزند به یاسا رسانیده، مال او را جهت دیوان بردارند.» گویا این اقدام، حاصل درایت «عزالدین مظفر»، از رجال درباری این دوره، بوده است که با الهام از پول کاغذی چین صورت می‌پذیرد. این روش مورد اقبال عمومی قرار نمی‌گیرد و شاه به‌ناچار فرمانش را لغو می‌کند.

نخستین و مشهورترین ناشر اسکناس را «‌کوبلای‌خان مغول» می‌دانند که در قرن سیزدهم میلادی بر چین حکومت می‌کرده است

نخستین و مشهورترین ناشر اسکناس را «‌کوبلای‌خان مغول» می‌دانند که در قرن سیزدهم میلادی بر چین حکومت می‌کرده است. او قانونی وضع می‌کند و دستور می‌دهد که بازرگانان باید در هر شرایطی حتی مرگ، اسکناس او را بپذیرند و با آن، معاملات خود را انجام دهند. کوبلای‌خان در ادامه همه طلا و نقره کشور را نیز به سود خود مصادره می‌کند، اما ﻧمی‌تواند اسکناس را جایگزین سکه کند.

 ماجرای پول کاغذی در ایرانِ دوره قاجار از«چاو» به «بیجک» می‌رسد. نخستین بیجک در دوره فتحعلی‌شاه قاجار چاپ شده است، اما مردمی که همچنان سکه را با‌ارزش دانسته و از صدای جرینگ‌جرینگ آن لذت می‌برده‌اند، به بیجک نیز مانند چاو روی خوش نشان نمی‌دهند و این اسکناس نیز خیلی زود از بازار معاملات حذف می‌شود.

در دوره ناصری، بانک جدید شرق که شعبه آن در لندن بوده است، برای نخستین‌بار دست به انتشار پول کاغذی برای ایران می‌زند. این پول که مقدار آن ۵قران بوده است، مدتی بعد در سال‌۱۲۶۷ خورشیدی در بانک شاهنشاهی چاپ و منتشر می‌شود. پس از آن، نشر انحصاری این اسکناس که «شاهی‌»نام داشته است، از‌سوی سلطان صاحبقران قاجار به مدت ۶۰‌سال به «بارون جولیوس دورویتر‌» انگلیسی می‌رسد. 

دورویتر از این سال، دست به انتشار پول کاغذی یک تا هزارتومانی می‌زند. در ۱۱‌خرداد‌۱۳۱۰ خورشیدی، اسکناس‌های چاپ‌شده رویتر از رده خارج و به‌موجب ماده‌۵ قانون اصلاح واحد و مقیاس پول، حق انحصاری انتشار اسکناس تا یک دهه به بانک ملی واگذار می‌شود. از این تاریخ به بعد، تعیین نوع طرح و مبلغ، نوع اسکناس و تعداد آن‌ها را بانک ملی تعیین می‌کرده و اسکناس در لندن چاپ می‌شده است تا اینکه با تأسیس بانک مرکزی ایران در سال‌۱۳۳۹ حق نشر اسکناس به این بانک داده می‌شود که تا هنوز هم ادامه دارد.

ماجرای انتشار اسکناس پس از انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی موضوع تغییر اسکناس مطرح می‌شود. این خواسته 8آبان 1358 پس از شور و مشورت‌هایی که از ابتدای سال صورت گرفته بوده، به تصویب می‌رسد اما این موضوع به‌دلیل نوپایی انقلاب و نهادهای آن به‌کندی پیش می‌رود. البته تعدادی اسکناس در این دوران منتشر شده است که به‌دلیل تغییر در طرح، منسوخ و جمع‌آوری می‌شوند؛ چنان‌که تا دو سال پس از این دوران، اخباری مبنی‌ بر تحویل سکه و اسکناس‌های قدیمی و تبدیل آن به پول جمهوری اسلامی به چشم می‌خورد.

 در آخرین خبر از این دست که 30‌مرداد‌1361 در روزنامه خراسان چاپ و منتشر شده، چنین آمده است: «آخرین مهلت تعویض اسکناس‌های یک‌هزار‌ریالی قدیمی پس‌فردا پایان می‌یابد. بر این اساس روابط عمومی بانک مرکزی ایران طی اعلامیه‌ای اعلام کرد: علی‌رغم شش ماه مهلت جمع‌آوری اسکناس‌های هزارریالی قدیمی و تذکرات و اطلاعیه‌های بانک مرکزی ایران در این زمینه متأسفانه پس از انقضای مهلت مقرر عده‌ای از هم‌وطنان ضمن مراجعه به بانک‌ها تقاضای تعویض اسکناس‌های منسوخه خود را می‌کنند و با اینکه مهلت مهلت جمع‌آوری اسکناس‌های یک‌هزارریالی قدیمی به پایان رسیده، اسکناس‌های مذکور فاقد ارزش مبادلاتی می‌باشد. 

به منظور رفاه حال هموطنان کلیه شعب بانک ملی ایران از تاریخ شنبه 30/5/61 الی پنجشنبه 18/6/61 اسکناس‌های یک‌هزار ریالی قدیمی را تعویض خواهند کرد. بدیهی است پس از پایان مهلت تعیین‌شده هیچ عذری قابل قبول نخواهد بود. این اطلاعیه به‌منزله ابلاغ کتبی بانک مرکزی ایران تلقی می‌شود.»اما نخستین اسکناس‌های رسمی جمهوری اسلامی بین سال‌های 1358سال 1359 چاپ و منتشر می‌شود.

 در این اسکناس‌ها که «سورشارژی» نامیده می‌شده‌اند، نمادهای طاغوتی محو و مهر جمهوری اسلامی در آن درج می‌شده است. سری دوم اسکناس‌های جمهوری اسلامی که شکل رسمی‌تری داشته اوایل دهه60 با چاپ مرقد مطهر امام‌رضا(ع) به بازار عرضه می‌شود. این اسکناس‌ها به «بارگاهی» معروف بوده‌اند. روایت است در این دوران، طراحان، طرح‌هایی چون جایگزینی تصویر امام‌خمینی(ره) به‌جای تصویر شاه مخلوع را پیشنهاد می‌دهند که ایشان نمی‌پذیرند.

 به‌همین دلیل چاپ اسکناس‌ها با تصویر رهبر کبیر انقلاب تا سال‌71 یعنی پس از رحلت ایشان به تعویق می‌افتد. از سال‌71 به بعد، طرح اسکناس‌ها تغییر می‌یابد و بانک مرکزی دست به انتشار اسکناس می‌زند. اسکناس تصویر امام متعلق به دهه‌70 است. از دهه‌80 تا‌کنون نیز دو دوره اسکناس جدید با ارقام مختلف مالی چاپ و منتشر شده و برخی واحدهای مالی مانند اسکناس‌های 100، 200 و 500ریالی از دور خارج شده‌اند.

گذری بر تاریخ ضرابخانه مشهد

پس از شکل‌گیری ضرب سکه در ایران، ضرابخانه‌های بسیاری در شهرهای مختلف ایران ساخته می‌شود که نویسنده کتاب «دارالضرب‌های ایران در دوره اسلامی» در گزارشی مختصر به دو ضرابخانه که یکی در مشهد و دیگری در نیشابور بوده است، اشاره می‌کند. طبق طومار عضدالملک به تاریخ ۱۲۷۳قمری، آستان قدس یک باب ضرابخانه، در ضلع شرقی صحن جدید، پشت آب‌انبار همین صحن داشته است که در آنجا سکه یک‌قرانی و دو‌قرانی ضرب مشهد مقدس تهیه می‌کرده‌اند. این ضرابخانه ظاهرا پس از آنکه دولت با خرید ماشین‌های ضرب سکه اقدام به تأسیس ضرابخانه مرکزی در تهران می‌کند، تعطیل شده است.

«آمنه موسوی»کارشناس اسناد مرکز اسناد قدس رضوی که در پژوهشی اسناد ضرابخانه مشهد را بازخوانی کرده است، خبر از وجود 120شماره سند می‌دهد که در آن‌ها اطلاعاتی درباره دارالضرب یا ضرابخانه مشهد وجود دارد. او می‌گوید که تاریخ دقیقی از شکل‌گیری ضرابخانه در اسناد نیست اما قدیمی‌ترین آن‌ها که تاریخ 1001قمری روی آن سیاهه شده است، قدمت این مکان را تا عصر صفویان به عقب می‌برد.این پژوهشگر توضیح می‌دهد: «این ضرابخانه گویا در تیمچه‌سلطانی که یکی از موقوفات آستان قدس رضوی در پایین خیابان بوده، قرار داشته و آستان قدس هر ماه، وجهی را از قِبل اجاره آن دریافت می‌کرده است.

نگارنده از ارسال تعدادی سکه از ضرابخانه تهران به مشهد خبر می‌دهد و درخواست می‌کند که حکاکان مشهدی روی آن‌ نام مبارک حضرت‌رضا(ع) را ضرب کنند

 این وجه نیز صرف هزینه‌های مختلف آستانه از‌جمله پرداخت حقوق کارکنان یا روشنایی حرم می‌شده است.»آمنه‌موسوی تأکید می‌کند که هیچ سندی را پیدا نکرده است که در آن، مطلبی درباره امتیاز آستان قدس برای ضرب سکه در این ضرابخانه نوشته شده باشد. یعنی کسی نمی‌داند این ضرابخانه زیر‌نظر چه نهادی اداره می‌شده است. تنها در چند سند می‌توان ارتباط این ضرابخانه با دارالضرب تهران را دید که بین آن‌ها مکاتباتی درباره ضرب سکه وجود دارد. 

برای نمونه در یکی از این اسناد، نگارنده از ارسال تعدادی سکه از ضرابخانه تهران به مشهد خبر می‌دهد و درخواست می‌کند که حکاکان مشهدی روی آن‌ نام مبارک حضرت‌رضا(ع) را ضرب کنند. گویا بعدها این ضرابخانه به داخل حرم منتقل می‌شود و ساختمان قدیمی آن پس از تعمیر و بنایی به مطبعه(چاپخانه) آستان قدس رضوی تغییر کاربری می‌دهد. 

آن‌طور‌که عبدالحمید مولوى در کتابش نوشته است، ناصرالدین‌شاه پس از سفر سال‌۱۲۹۰هجری‌قمری به اروپا به فکر متمرکزکردن دستگاه ضرب سکه می‌افتد و بنابراین در سال‌۱۲۹۴ چرخ ضرب سکه و ضرابخانه دولتى را به «میرزا امین‌خان‌امین‌الملک» مى‌سپارد. پس از چندى، این ضرابخانه تعطیل و در محل آن، مطبعه (چاپخانه) چاپ سنگى دایر می‌شود که امور این چاپخانه را شخصى به نام سیدمیرزاآقا برعهده داشته و در آن، کتاب و زیارت‌نامه‌هاى آستان قدس چاپ می‌شده است. گویا ضرابخانه آستان قدس، شهرت ضرابخانه‌های تبریز را نداشته است، اما در دوره تاجداری نادرشاه افشار، در آن، سکه‌های طلای یک تا یازده‌گرمی ضرب می‌کرده‌اند.

 

نقبی بر تاریخ ضرب سکه به نام حضرت‌رضا(ع)

دکتر الهه محبوب در «دایره‌المعارف آستان قدس‌رضوی» می‌نویسد: «پس از ولایتعهدی امام‌رضا(ع) در زمان مأمون، سکه‌هایی به نام آن حضرت، ضرب شده که این سکه‌ها را «سکه‌های ولایتعهدی» می‌نامیده‌اند. به‌علاوه، زمانی‌که سلطان یا حاکمی مقتدر و موجه در ایران وجود نداشته، سکه‌ها به نام حضرت‌رضا(ع) ضرب می‌شده‌است. برای نمونه وقتی نادر افشار به‌طور غیررسمی از سال ۱۱۴۳قمری حاکم ایران شد، چون سلطنت به نام شاه‌طهماسب دوم صفوی بود، ضرب سکه شاه‌طهماسبی را در خراسان متوقف کرد و با این ادعا که شاه خراسان امام‌رضا(ع) است، به نام آن حضرت سکه زد.»

ناگفته نماند به‌جز مشهد، در شهرهای دیگر ایران هم سکه‌هایی ضرب می‌شده که ارادت صاحب آن را به امام‌رضا(ع) نشان می‌داده است. برای مثال، در هرج‌ومرج پس از قتل نادرشاه به سال ۱۱۶۱قمری در تبریز، سکه‌ای ضرب شده که روی آن، این بیت نقش خورده است: «از فیض حضرت باری و سرنوشت قضا / رواج یافت به زر، سکه امام رضا(ع)». روی سکه‌های دیگری هم که همان سال در قزوین، اصفهان و مازندران ضرب شده‌اند، عبارت «یا علی‌بن موسی‌الرضا(ع)» دیده می‌شود.

ضرب سکه به نام حضرت در قرن معاصر هم انجام شده که این اتفاق بیشتر در مناسبت‌های مذهبی به‌ویژه میلاد حضرت‌رضا(ع) صورت گرفته است. برای نمونه برابر اطلاعات اسنادی باقی‌مانده، حدود ۱۳۱۲خورشیدی به بعد نیز آستان قدس خود به ضرب سکه‌های یادبود اقدام کرده است. این سکه‌ها که نام حضرت‌رضا(ع) را بر خود دارند، در سه نوع طلا، مطلا و نقره ضرب شده‌اند و نایب‌التولیه‌های آستان قدس، آن‌ها را در اعیاد مختلف به‌ویژه میلاد حضرت‌رضا(ع)، به دیگران هدیه می‌داده‌‌اند یا به فروش می‌‌رسیده است. همچنین در سال ۱۳۵۰خورشیدی، بانک مرکزی ایران به سفارش آستان‌قدس 5‌هزار سکه کوچک و بزرگ طلا و نقره، به‌مناسب میلاد حضرت امام‌رضا(ع) ضرب کرده است.

از میان سکه‌هایی که به‌مناسبت ولایتعهدی امام‌رضا(ع) ضرب شده است، 6سکه در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که اگرچه بر‌اساس گزارش مورخان، جنس آن‌ها از دینار و درهم بوده است، بیشتر سکه‌های به‌جا‌مانده درهم است. تنها سکه دیناری که به همان سبک درهم ضرب شده و در گنجینه موزه ملک تهران نگهداری می‌شود، دارای تاریخ ضرب 202قمری است.

موزه سکه در یک نگاه

اسکناس یک‌تومانی دوره قاجار
قدیمی ترین اسکناس در موزه آستان قدس
این اسکناس تاریخی از‌جمله سری دوم اسکناس‌‏های اولیه ایرانی در عهد قاجار است که توسط بانک شاهنشاهی ایران طی سال‏‌های 1303 تا 1311 خورشیدی، در انگلستان چاپ شده است. طرح روی این اسکناس، تصویر ناصرالدین‌شاه قاجار و فیلیگران (پس‌زمینه محو) آن، شیر و خورشید است. ارزش این اسکناس یک‌تومان است و به امضای موری (مدیر کل بانک) و والتر (دفتردار کل بانک شاهنشاهی ایران) رسیده است. عبارت «‌فقط در یزد ادا خواهد شد» روی اسکناس به این معناست که فرد دارنده اسکناس تنها با مراجعه به یکی از شعب بانک شاهنشاهی ایران در شهر یزد می‌‏توانسته است آن را به مسکوکات طلا و نقره تبدیل کند.

تعداد اسکناس‌های موجود در موزه آستان قدس رضوی:
23هزار اسکناس ایرانی و 495اسکناس خارجی از 80کشور جهان

قدیمی‌ترین اسکناس موجود در موزه آستان قدس رضوی:
اسکناس یک‏‌تومانی دوره قاجار که طی سال‏‌های 1303 تا 1311‌خورشیدی در انگلستان چاپ می‎شده است.

تعداد سکه‌های موجود در موزه آستان قدس رضوی: 
60 هزار قطعه سکه که در آن 1069‌قطعه سکه ضرب چکشی و 1005‌قطعه سکه ضرب ماشینی و 156‌قطعه سکه یادبود از ایران و 50‌کشور جهان وجود دارد و مربوط به دوره قبل از اسلام است.

قدیمی‌ترین سکه موجود در موزه آستان قدس رضوی:
شِکِل نقره هخامنشیان که از نخستین سکه‌های ایران باستان با نقش پادشاهان هخامنشی(داریوش اول -522 - 486 قبل از میلاد) است که به آن در گذشته دَریک یا زَریک (طلا) و سکیل یا شِکِل (نقره) می‌گفته‌اند.

قدیمی‌ترین سکه موجود از ولایتعهدی امام‌رضا(ع) در موزه آستان قدس:
پس از انتصاب امام رضا‌(ع) به ولایتعهدی مأمون عباسی در سال‌201 قمری، سکه‌‏های طلا (دینار) و نقره (درهم) به این مناسبت به نام آن حضرت ضرب شد. چند نمونه از این سکه‏‌ها که ضرب اصفهان، سمرقند و محمدیه در سال‏های 202 ، 203 و 204 هجری قمری می‌‏باشد، در گنجینه سکه در‌معرض نمایش است.

اسکناس 250تومانی ایرانی
قدیمی ترین اسکناس چاپ خارج در موزه آستان قدس
در طول جنگ جهانی اول (1298-1294 خورشیدی) دولت آلمان به‌منظور مبارزه با تشکیل جبهه متحد نظامیان روس و انگلیس در خاورمیانه، بر آن شد تا طی توافقی با انقلابیون ایرانی مقیم همدان و کرمانشاه، مبالغی از پول رایج آن زمان آلمان را به‌صورت اوراق اسکناس 5 تا 1000‌مارکی به‌عنوان کمک بلاعوض در‌اختیار آنان قرار دهد. چون در آن زمان، ایرانیان با پول و زبان آلمانی آشنایی نداشتند و ارزش تعویض هر یک از اسکناس‌ها را نمی‌دانستند، دولت آلمان ارزش معادل مارک را نسبت‌به طلا و نقره محاسبه کرده، مبلغ معادل آن را با واحدهای پول رایج آن دوره یعنی قران و شاهی و تومان، به دست آورده و روی اسکناس‌ها با مهر قرمز‌رنگ ثبت نمود.

پول جعلی قاجاری
نخستین جعل اسکناس ایران در مشهد
روایت‌ها می‌گویند نخستین جعل اسکناس تاریخ ایران در مشهد اتفاق افتاده است. ماجرا از این قرار است که در دوره قاجار برای هر شهر اسکناسی ویژه آن شهر چاپ و منتشر می‌شده که در دیگر بلاد ایران اعتبار نداشته است. مثلا در اسکناس مشهد در بالای کاغذ عبارت«قابل پرداخت در مشهد فقط» نوشته می‌شده است. 
نخستین جاعل که «میرزا آقا خان» نام داشته پس از جعل اسکناس در یک بی دقتی تاریخی این عبارت را «قابل پرداخت فقط در مشهد» می‌نویسد که سبب لو رفتنش می‌شود. جالب است بدانید با توجه به نبود کاغذ و رنگ مخصوص چاپ در ایران، هنوز چگونگی تولید این اسکناس مبهم است.