تاریخ توسعه حرم مطهر رضوی؛ ساخت آستان جانان به‌همت محبان

با هزار بارقه روشن از امید در دل، «امن‌یجیب»‌گویان می‌آیند تا گره کارشان را اشتیاق دست گره‌کرده بر پنجره فولادش بگشاید. حرم مطهر رضوی 1200سال است که پناه و ملجأ همه درماندگان زائر و مجاوری است که چشم سوی خراسان رضا(ع) دارند.

 خانه‌ای که در هر عصر و دوره‌ای، عده‌ای به فراخور ارادتشان، خشتی بر آن نهاده و به شیوه‌ای آذینش کرده‌اند. گزارش پیش رو، مختصر‌حکایتی است از روایت شوقی که به بسط و گسترش بنا و زیربنای این جان‌پناه و راحت روح ختم شده است.

دوره صفوی: آغاز توسعه حرم مطهر

قرن نهم هجری را باید دوره آغاز توسعه مجموعه عظیم حرم دانست؛ زیرا در این دوره است که ساخت بناهای آرامگاهی باب می شود و زیارت بزرگان، عزیز. برای نمونه، نگارنده کتاب «روضه الصفا» می‌نویسد: «شاهرخ در شعبان سال821هجری قمری به قصد آستان بوسی حرم حضرت رضا(ع) به مشهد می آید و علاوه بر ساخت و سازهای بسیار، قندیلی را که پانصد و به گفته برخی سه هزار مثقال طلا وزن داشته پیشکش کرده و خود او، آن از گنبد مرقد می آویزد.» با این همه، سنگ نخستین این اتفاق خوش را تاجداران عصر صفوی با رسمی کردن مذهب شیعه بنا می نهند. 

مشهد این دوران، شهری است که می رود تا به یمن وجود مبارک حضرت دوست به یکی از کلان شهرهای روزگار خود تبدیل شود. سال932هجری قمری شاه طهماسب صفوی، کاشی های سطح خارجی گنبد را برمی چیند و آن را برای نخستین بار با خشت های طلا می پوشاند و تذهیب می کند اما دریغ که در دوران استیلای ازبکان بر خراسان در سال ۹۹۸ به غارت می رود و در زمان حکومت شاه عباس صفوی با خشت های طلا یی به ابعاد ۲۵ در ۲۵ سانتی متر نقش می خورد.

نویسنده کتاب « منتخب التواریخ» تعداد خشت های طلای گنبد در این دوران را 7هزار و 777عدد نوشته است. این نقش زرفام تماشایی اما حدود 80سال بعد در شورش ازبک ها به شهر غارت می شود. این بار نوبت به شاه عباس می رسد.

 او در سال 1011هجری قمری برای نخستین بار با پای پیاده از اصفهان به مشهد می آید و هر آنچه را به چپاول رفته است، بهترش را نقش می زند و این می شود که بار دیگر گنبد مطهر با خشت هایی از مس و روکش طلای تازه رخش را عیان می‌کند. 

پس از این باز،گنبد برای مرتبه دوم بر اثر زلزله ای که سال1086هجری قمری مشهد را می لرزاند تخریب می شود تا مرمت دوباره آن در شمار باقیات صالحات شاه سلیمان صفوی قرار بگیرد.

سوای تعمیر گنبد، در عصر صفوی، نخستین ضریح روی مزار مطهر امام(ع) ساخته می شود که تا پایان این سلسله دو مرتبه تغییر می کند. این یعنی از تعداد 6ضریحی که تاکنون ساخته و نصب شده اند، سه ضریح یادگار این دوران است.

برابر روایت های باقی مانده نخستین ضریح را شاه اسماعیل صفوی به سال 500هجری قمری می سازد که جنس آن، نامعلوم است. البته ناگفته نماند که برخی کارشناسان نیز معتقدند این ضریح که دیگر اثری از آن وجود ندارد، در عهد تیموری ساخته و در زمانه شاه اسماعیل صفوی نصب شده است. دومین ضریح، یادگار شاه طهماسب است به سال957هجری قمری که از چوب صندل ساخته شده بوده و روکشی از نقره داشته است.

حرم تا پیش از عهد شاه عباس تنها دارای یک صحن کوچک به اندازه یک چهارم صحن عتیق بود

سومین ضریح نیز که سال نصب آن نامشخص است، باقی مانده عصر تاجداری شاه سلطان حسین صفوی است. صحن عتیق که بعدها «انقلاب» خوانده شد، نیز نخستین و قدیمی ترین صحن حرم است که به دستور شاه عباس صفوی ساخته و مثل فرشی زیر پای بارگاه پهن شده است.

سیدمهدی سیدی، مشهدپژوه، در این باره توضیح می دهد: «حرم تا پیش از عهد شاه عباس تنها دارای یک صحن کوچک به اندازه یک چهارم صحن عتیق بود. صحن مزبور که توسط امیرعلیشیر نوایی ساخته شده بود، شامل ربع جنوب غربی صحن عتیق فعلی می شد، به گونه ای که به قول مورخان عهد صفوی، ایوان امیرعلیشیر که درگاه روضه مطهر از آنجاست، در یک گوشه صحن افتاده و به غایت بدنما بوده است.

 در نتیجه شاه عباس دستور می دهد صحن را چنان توسعه دهند که این ایوان در وسط آن قرار بگیرد. لذا عمارات جانب شرقی را که تخریب شده بود به صحن اضافه کرده و حکم می‌کند ایوانی در مقابل آن و دو ایوان هم در جوانب شرقی و غربی صحن جدید بسازند. چون تا آن زمان در قسمت پایین پای بقعه مطهر (ضلع شرقی) هیچ بنا و رواقی وجود نداشته، احدات ابنیه ای که ضلع جنوب شرقی صحن را پر کند، در دستور کار دولتمردان صفوی قرار می‌گیرد.

پیش از آن، خود شاه در جانب پایین پای بقعه، مدخلی گشاده و یک جفت در مرصع به جواهر قیمتی بر آن نصب نموده بود. دیگر دولتمردان او هم رواق های گنبد حاتم خانی، گنبد ا...وردی خان، دار الفیض و توحیدخانه را احداث کردند. در نتیجه چنان که در دوره تیموری، حرم از جانب غربی و جنوبی رو به گسترش نهاده بود، در زمان صفویه از جانب شمال و شرق توسعه می‌یابد.»

[2964]

دوره افشاریان: دوران مطلا کردن حرم

مکتوبات تاریخی می گویند وقتی نادر عازم فتح هرات می شود، پیش از شروع سفر، به زیارت حرم حضرت رضا (ع) می رود و نذر می کند در صورت پیروزی ، ایوان صحن مقدس را که به «صفه امیرعلیشیر» مشهور بود و همچنین گلدسته بالای سر مبارک منسوب به شاهرخ بن امیر تیمور را به «تنگ‌طلا» مزین کند. سفر جنگی نادر حدود یک سال طول می کشد. وی سرزمین هرات تا نزدیکی قندهار را باز پس می گیرد و اواخر سال۱۱۴۴ ه.ق به مشهد باز می گردد.

با ورود سپاهیان افشار، شهر آذین می شود و تا یک هفته جشن عمومی به راه می افتد. پس از این، نادر بزرگان خراسان و کدخدایان محلات مشهد را در چهارباغ به حضور می طلبد و مالیات سه سال آینده را می بخشد و امر به مطلا کردن تنها گلدسته حرم می کند.

مؤلف «تاریخ عالم آرای نادری» در این باره می نویسد: «نادر پس از مطلا کردن گلدسته گفت شایسته است که در مقابل گنبد عالیه، گلدسته دیگری نیز بنا شود. این می شود که اندکی بعد، عطر گلدسته دوم هم به سقف آسمان می رسد. 

یکی از مورخان عهد نادری که در زمان ساخت گلدسته ها شاهد آن بوده است، در شرح خاطراتش می نویسد من همه روزه به تماشا می رفتم. ابتدا زمین را چنان گود کردند که وقتی از بالا به عمله ای که در پایین کار می کردند، می نگریستیم، به اندازه گنجشکی به نظر می رسیدند.»

احداث این گلدسته، یک سال طول می کشد و استادان زبردستی به سرپرستی معمار علی نقی مشهدی، متکفل این امر می‌شوند.
در روایت ها آمده است که گویا معماران عصر نادری، مکانی، پشت ایوان عباسی را برای احداث دومین گلدسته انتخاب می کنند که ظاهرا تقارنی با محل گلدسته اول نسبت به گنبد نداشته است، اما پس از آنکه گلدسته جدید احداث می شود، دست کم از جبهه جنوب شرقی حرم (خیابان‌امام رضای‌فعلی) چنین به نظر می رسیده است که دو گلدسته قدیم و جدید کاملا در دو طرف گنبد طلا قرار دارند.

[2939]
این تدبیر شیرین معماری که شاید اتفاقی پیش آمده باشد، از آن زمان به بعد سخت مورد توجه قرار می گیرد، آن چنان که سبب می شود آن را به «شیخ بهایی» نسبت دهند، در حالی که شیخ در سال ۱۰۳۰ هجری قمری در گذشته بود و اصلا نمی توانسته است نقشی در این موضوع داشته باشد.
ناگفته نماند سنگابِ یکپارچه مرمرین سقاخانه را هم نادر پیشکش کرده است. 

ماجرا از این قرار است که او هنگام باز پس گیری هرات، این سنگ را در ارگ آن شهر دید و فورا به توپچی باشی خود دستور داد آن را سالم به مشهد ببرد. پس از رسیدن این پیشکشی، امر می شود آن را وسط صحن و میان چهارحوضی که پیش از این، توسط شاه عباس ساخته شده بود، قرار دهند و یک کلاه فرنگی روی آن بسازند. 

خادمان چنین کردند و به دستور تاجدار افشاری، روی کلاه فرنگی نیز طلا کشیده شد و به این طریق، سقاخانه نادری، مشهور به «سقاخانه اسمال طلا» هم نامش به فهرست خاطره سازهای حرم افزوده می شود.

دوره قاجاری: عصر مرمت‌های ماندگار

فتحعلی شاه قاجار دستور ساخت رواق دارالضیافه را می دهد و چهارمین را نیز بر مزار مطهر نصب می کند. او همچنین در سفری که سال 1233 هجری قمری به مشهد داشته است، دستور احداث صحن دیگری را می دهد که به «صحن آزادی» معروف است.

 با این همه عصر قجرها را باید بیشتر «دوره مرمت » خواند تا ساخت. این کار نیز به همت میرزا فضل ا...نوری، مشهور به «وزیر نظام»انجام می‌پذیرد. وقتی او در سال 1270 با حکم وزارت ایالت خراسان و تولیت آستان قدس رضوی به این سو می آید، برابر گواهی اسناد، صحن عتیق و جدید را که با سنگ های نامسطح پوشیده شده بود و اسباب آزار پای روندگان می شد، با سنگ مسطح و صیقلی فرش می کند. 

وزیر نظام در ادامه دستور می دهد کناره های نهر خیابان را با سنگ های محکم و ساروج دیوار بکشند، خیابان عُلیا و سُفلا را به سنگ و خشت فرش کنند و دکان های مزاحم خیابان سُفلا را برچینند

این هنر تا بهسازی کف حرم و سطح بعضی بناهای دیگر نیز پیش می رود. مرمت خرابی های حرم و تزیین صحن ها با کاشی را نیز باید در فهرست خدمات او قرار داد.

وزیر نظام در ادامه دستور می دهد کناره های نهر خیابان را با سنگ های محکم و ساروج دیوار بکشند، خیابان عُلیا و سُفلا را به سنگ و خشت فرش کنند و دکان های مزاحم خیابان سُفلا را برچینند، بر روشنایی حرم افزوده و کتابخانه آستان قدس منظم و مرتب شود. 

در دوران وزارت او میان صحن جدید، حوض بزرگی ساخته می شود و رباط خرابه ای که در سمت شمالی خیابان علیا بوده است، کاملا تخریب گشته و جای آن را بازار پر می کند. درآمد این بازار را آستانه، بعدها صرف روشنایی بیشتر صحن ها، مرمت ایوان طلا و زینت سقاخانه می کند.

 گلدسته های مسجد گوهرشاد را هم که در این دوره تخریب شده بود، با زنجیر و بست مهار می کنند و مسیر آب قنات سناباد را به مطبخ حرم می کشند. درب مرصع ضریح مقدس دوباره مثل روز اول، تزیین و تذهیب و رواق های توحیدخانه، دارالحفاظ و دارالسیاره نیز آیینه کاری می شود.

پس از مشروطه تا 1357:ایجاد رواق‌ها

ایجاد صحن سوم در این عصر( پس از مشروطه) آغاز شده است. این صحن بین مردم به «صحن موزه» معروف بوده است و پس‌از انقلاب، به «صحن امام‌خمینی(ره)» تغییر نام می‌دهد.

 در دهه 30، خشت‌های طلایی گنبد به‌دلیل از‌بین‌رفتن شفافیت، دوباره آب طلا می‌خورد و بناهایی مانند مسجد زنانه، مسجد ریاض، گنبد اپک‌میرزا، رواق پس‌پشت، راهرو سقاخانه، محل چهل‌چراغ سابق و محل کشیک‌خانه که در اطراف ضریح قرار داشتند، با تغییر کاربری به رواق تبدیل می‌شوند. همچنین برخی مدرسه‌ها، تیمچه‌‌ها یا فضاهای خالی مجموعه به روا‌ق‌های دارالفیض، دارالشکر، دارالشرف، دارالسلام، دارالذکر، دارالعزه و دارالعباده تبدیل می‌شوند. نصب ضریح جدید و نوسازی نقاره‌خانه نیز در این دوره رخ می‌دهد.

حرم پس از انقلاب:58هکتار توسعه

پس از انقلاب اسلامی، روند توسعه حرم سرعتی دو‌چندان می‌گیرد، آن‌چنان‌که وسعت آن از 12‌هکتار به بیش‌از 70‌هکتار می رسد و این روند افزایشی همچنان ادامه دارد. در سال‌1359 فضای داخلی بنای حرم، توسعه یافت و ایستایی گنبد افزایش پیدا کرد و درهای ورودی به بنای حرم در سمت پیش‌رو و پایین پای مدفن، گشایش یافت. صحن جمهوری اسلامی، پیامبر اعظم، امام حسن مجتبی(ع)، کوثر و رواق امام‌خمینی(ره) در این دوره ساخته شده‌اند.