نقش «ضامن‌آهو»ی استادفرشچیان روی کاشی هفت‌رنگ در موزه حرم رضوی

نمایشگاه «در پرتو هفت رنگ» به نمایش آثاری از کاشی هفت رنگ و نقاشی با لعاب روی کاشی اختصاص دارد. هدف از برپایی این نمایشگاه، ترویج سبک نوینی از هنر سنتی است که با استفاده از تکنیک ها و طیف های رنگی جدید بر کیفیت و دوام هنر کاشی هفت رنگ می افزاید.

 هنرمند، این آثار نقاشی را به روی کاشی آورده است، جوری که انگار روی بوم طرح می زند؛ تلفیقی از هنر سنتی کاشی هفت رنگ آمیخته با هنر نقاشی و خوش نویسی. موضوع وقتی برای ما جالب توجه می شود که می فهمیم این هنر مورد توجه مسئولان موزه آستان قدس رضوی قرار گرفته است تا ابوالقاسم صادقی، تابلو «ضامن آهو»ی استاد فرشچیان را برای این موزه با سبک و سیاق خودش طرح بزند.

او که در کارگاه شخصی اش در تلاش بوده است شکل تازه ای از کاشی هفت رنگ ارائه کند، اکنون می خواهد با شروع یک کار نفس گیر اما مانا، هنرش را در تاریخ خراسان و آستان قدس رضوی ماندگار کند.

موقعیت: صحن کوثر، موزه مرکزی

باید از میان رنگ ها و لعاب های کاشی های حرم گذشت تا به صحن کوثر رسید. نگارخانه رضوی در موزه مرکزی آستان قدس رضوی، میزبان یک هنرمند است. برای کسی که کاشی های هفت رنگ حرم، هوش از سرش می برد، تماشای آثار این نمایشگاه می تواند بیش از پیش جذاب و دیدنی باشد. 

برای آن ها هم که می خواهند در موزه حرم مطهر رضوی با بخشی از تاریخ آشنا شوند، فقط چند قدم تا این نمایشگاه راه است. به همین دلیل بیشتر بازدیدکنندگان این جلوه گاه آثار هنری که تا 28آبان برپاست، افرادی هستند که اتفاقی به دنیای کاشی و لعاب ها قدم می گذارند و چیزی از دنیای شگفت انگیز نقاشی با لعاب روی کاشی نمی دانند.

طرح هزار رنگ با هفت رنگ

او پیش از آنکه بخواهد بر بستر کاشی طرح بزند، روی بوم با رنگ روغن نقش می زد و خوش نویسی می کرد. حالا آنچه پیش از این آموخته است، در اجرای طرح های لعاب روی کاشی به کارش می آید. صادقی که کارمند آستان قدس رضوی بوده است، با یک پیشنهاد کار، به وادی نقش زدن روی کاشی وارد می شود. آستان قدس می خواست سر در مجموعه ورزشی اش را با 18 متر کاشی بپوشاند و طرحی مرتبط با ورزش هایی را که در مجموعه انجام می شد، بر آن نصب کند.

 اجرای کار به صورت کاشی معرق، رضایت آن ها را جلب نکرد و پیشنهاد انجام کار به صادقی داده شد. او که تا آن موقع، سابقه ای در کار کاشی نداشت، این پیشنهاد را پذیرفت و در شرکت کاشی آستان قدس مأمور به خدمت شد تا این طرح را اجرا کند. 

بازی او با رنگ و کاشی از آنجا آغاز شد. در شرکت کاشی آستان قدس، هفت رنگ دراختیار او گذاشتند در حالی که طرح پیشنهادی بیش از 1500 نوع رنگ داشت. آنجا جرقه نخست کار با رنگ های متنوع در ذهن او زده شد و سردر را در 450کاشی 20 در20 اجرا کرد. از سال 74 نیز دستی بر آتش کاشی های رنگی برد که پس از بازنشستگی با قوت بیشتر آن را ادامه داده است.

ترکیب رنگ با لعاب

صادقی کارش را این طور توصیف می کند: کار ما زیرمجموعه کاشی هفت رنگ است که به آن کاشی روی لعاب می گویند؛ یعنی جوهرهای رنگ با لعاب ترکیب و مستقیم روی کاشی گذاشته می شود.
هنرمندان کمی ممکن است پا در این مسیر بگذارند و دشواری های آن را برای رسیدن به نگاهی تازه تر تحمل کنند. او در این مدت، طرح های تازه، ترکیب رنگ ها و شرایط کوره را بررسی کرده و نوآوری هایی انجام داده است. 

هنوز هم به تلاش برای بهبود رنگ ها و لعاب ها روی کاشی ادامه می دهد تا روز به روز روش های بهتر و نوین تری را به کار بگیرد. بزرگ ترین ویژ گی کار این هنرمند، این است که از آشنایی با رنگ های روغن و طرح های آب رنگ، در کاشی سنتی هفت رنگ استفاده کرده است تا بتواند نقشی را که می خواهد، روی کاشی اجرا کند.

 کارهایش گاهی چهار بار رنگ شده و به کوره رفته است تا رنگ مورد نظر به دست آید. گاهی 2 یا 3هزار قوطی رنگ مورد نیاز است تا ترکیب دلخواه را به دست بیاورد. صادقی می گوید: کسی که با هنر کاشی هفت رنگ آشنایی دارد، به این سمت و سو کشیده می شود و آن قدر این کار جاذبه دارد که او را در آن غرق کند.

همه کارهایم را با دست می کشم

کاشی کاری سنتی ایرانی نیز مانند دیگر هنرها به سمت صنعتی شدن گام برداشته و اکنون طرح های کاشی به سمت چاپی شدن رفته است؛ چاپ سیلک، جای طراحی با قلم را گرفته است، دیگر خبری از اصالت در کارها نیست و نقش هنر انسانی در بیشتر کاشی هایی که محراب ها و دیوارهای مساجد از آن ها رنگ و رو می گیرد، کمرنگ شده است. صادقی جزو معدود هنرمندانی است که هنوز علاقه دارد با قلم مویش لعاب بردارد و روی کاشی جای دهد. 

او تصمیم گرفته است افزون بر آموختن مسیر پیشینیان، راه تازه ای بگشاید و با نوآوری، هنرش را به سوی اعتلا پیش ببرد. این هنرمند همه کارهایش را با دست می کشد که وقت زیادی می گیرد. 

زمانی که او برای تولید یک اثر در ابعاد کوچک صرف می کند، گاهی به دو ماه نیز می رسد. از نوآوری های این هنرمند در کار کاشی استقبال شده است. موزه آستان قدس رضوی به او پیشنهاد کرده است تابلویی از استاد فرشچیان را روی کاشی اجرا کند. او می خواهد این کار خاص را در اندازه 6 یا 9 متری طرح بزند. اجرای مینیاتور و هنر دست استاد بی همتای نگارگری با ترکیب رنگ های خاص روی کاشی راحت نیست و او از دشواری هایی که انتظار او را می کشد، خبر دارد.

طراحی چهره روی کاشی

او طراحی چهره روی کاشی را نیز انجام داده است؛ کاری سخت و طاقت فرسا که این هنرمند در شصت و دوسالگی از اجرای آن، هراس به دل خود راه نداده است. چهره رهبر معظم انقلاب، امام خمینی(ره) و شهید حاج  قاسم‌سلیمانی، سه نمونه ای است که او روی دیوار نمایشگاه آورده است تا استادکاری اش را در طراحی و اجرا به رخ بکشد. 

وقتی صادقی از سختی کار با لعاب می گوید، تازه می فهمی که ترکیب رنگ های روی دیوار با چه تلاش و زحمتی به دست آمده است. او می گوید: لعاب کاشی وقتی که با آب ترکیب می شود، تغییر رنگ می دهد و سفید می شود.

 من باید بدانم چه رنگی را با چه مقداری روی کاشی سوار کنم تا وقتی وارد کوره می شود، تبدیل به رنگ دلخواه شود.
وقت طراحی او پیش از اینکه به چشمانش اعتماد کند، مجبور است به حس ششم و تجربه کاری اش تکیه کند. گاهی یک کاشی بارها وارد کوره می شود تا ترکیب رنگ دلخواه به دست آید.

کوچک ترین اشتباه، آخرین اشتباه است

علاقه صادقی، اجرای طرح های بدون دورگیری و با سایه روشن است. کوچک ترین اشتباه می تواند نقطه پایانی بر زیبایی کار باشد و هنرمند را مجبور کند تا دل از آن کار بکند و آن را دوباره اجرا کند. لعاب رنگ های او از سیلیس، شیشه و اکسیدهای رنگ کننده مانند مس و سرب است که خودش باید تهیه کند و همین کارش را سخت تر می کند. نتیجه کار اما مقاوم و زیباست، جوری که انگار طرح بخشی از خود کاشی است.

 ایجاد سایه و روشن روی کاشی بسیار پیچیده است. او می گوید: کارهای هفت رنگ شبیه پازل رنگ می شود، که هر رنگ روی یک قسمت از کار می نشیند. اما در کارهای من، شما می توانید ترکیب رنگ ها و سایه روشن را با حرکت و ردی که قلم بر کاشی انداخته است، ببینید.

هرچه پیش می رود، پنجره های بیشتری از دانستن و تجربه به روی او باز می شود تا دنیای او با ترکیب رنگ های تازه تر آمیخته شود. او در این سن و سال برای هنرش مرز نگذاشته است و هر روز تلاش می کند در هنری که در حال انجام آن است، پخته تر شود.

سختی کار زیاد است

سختی این هنر قابل توصیف نیست. از زحمت بسیارو نیاز به تمرکز زیاد گرفته تا همراهی نکردن سر قلم فرانسه و شره رنگ ها در جای نامناسب تا دود خوردن کاشی در کوره یا ترک برداشتن بی دلیل لعاب ها. همه مراحل کار دقت و حوصله می طلبد. 

او می گوید: این کار ریسک زیادی دارد. ممکن است روی یک کاشی 45روز کار کنی ولی زمانی که می خواهی ریزه کاری ها و جزئیات را روی آن سوار کنی، کار در کوره دود بخورد یا بشکند و همه تلاشت از بین برود. هیچ تضمینی برای سلامت ماندن کار تا پایان آن نیست. صادقی با دشواری هایی نیز برای تهیه مواد اولیه اش روبه روست؛ کاشی ها به سمت اقتصادی شدن و تولید در اندازه های بزرگ رفته است و دیگر در اندازه دلخواه او تولید نمی شود.

 او مجبور است آن ها را در کارگاه شخصی اش برش بزند تا مناسب کارش باشند. سختی به دست آوردن لعاب ها با رنگ های دلخواه هم بسیار است. پودر رنگی وقتی با آب ترکیب می شود رنگ سفید گچی به خود می گیرد و تازه زمانی رخ عیان می کند که در کوره پخته شود.

 همه این سختی ها را پیشینیان ما برای خلق یک اثر ماندگار تحمل کرده اند تا کاشی های زرین فام دور ضریح یا محراب های سلطان سنجری تا کنون بماند و اکنون صادقی می داند که عمر هنری که برای آن وقت می گذارد، طولانی است و اگر کاشی در مکان مناسب قرار بگیرد، مرگ ندارد و می تواند حافظ نام خالقش باشد.

 کارهای او تا کنون در بسیاری از مساجد و محراب ها و کتیبه ها استفاده شده است. هرجا هنرشناسی است که می خواهد نشانه ای از این هنر اصیل را بر پیشانی محل کار یا زندگی اش بنشاند، به سراغ کاشی های او می آید.

کارهایم بازاری نیست 

صادقی به سمت بازار نرفته است و می گوید: بازار، کار تزئینی می خواهد. من تلاشم انجام کارهای فاخر است که شاید در بازار مشتری نداشته باشد اما طالب خودش را دارد.
هنر او هنوز ناشناخته است. خودش این مسئله را اذعان می کند که کسی که نتیجه کار او را می بیند، نمی تواند به دشواری های مسیری که این کاشی پیموده تا به معرض نمایش درآمده پی ببرد. صادقی ادامه می دهد: برای کاری که با صرف وقت و دقت فراوان در سال 73 نصب کردم، یک نفر نیامد بپرسد چه کار کرده ای. 

خاطرم هست صبح برای اینکه کار سریع پیش برود ساعت 8 وارد کوره ای می شدم که در طبقاتش 120 درجه حرارت داشت. با چفیه خیس روی سرم، کاشی ها را از روی طاقچه ها جمع می کردم. قلبم در آن هوا می گرفت و سرپنجه های انگشتانم خونی می شد. ابروها و مژه هایم بارها و بارها سوخت. از همه این مصائب عبور کردم تا کار به نتیجه رسید.

صادقی درباره برگزاری این نمایشگاه در نگارخانه موزه حرم نیز می گوید: چند صدهزار کاشی در حرم مطهر به کار رفته است که برپایی نمایشگاهم با آن مناسبت دارد. با برپایی نمایشگاه دوست دارم این هنر را رواج بدهم.