کدام خانه‌های تاریخی مشهد احیا می‌شوند؟

بیش از 200 خانه قدیمی و تاریخی در مشهد وجود دارد که تنها 70 پلاک به‌دلیل قدمت، معماری زیبا یا ویژگی‌های خاص ثبت میراث شده‌اند. از این تعداد بیش از ۳۰ خانه در محدوده اطراف حرم مطهر رضوی قرار دارد. خیلی از این خانه‌ها ازجمله خانه حناساب، زرین‌زاده، سرای میرفخرایی یا سیدان در سایه بی‌توجهی در چندسال گذشته تخریب شده‌اند.

در این میان شهرداری ثامن برخی از خانه‌های تملک شده داروغه، توکلی، غفوری و کرمانی را احیا کرده و برای آن کاربری موزه و اداری تعریف کرده است. اما هنوز بسیاری از خانه‌ها نیازمند توجه هستند تا از خطر تخریب جان سالم به در ببرند. در پرونده پیش‌رو وضعیت تعدادی از خانه‌های تاریخی اطراف حرم مطهر رضوی بررسی شده است.
 

حفظ خانه طلایی به‌عنوان نمایی از پیاده‌رو

خانه‌ای که در نقشه ابتدایی طرح بهسازی بافت فرسوده اطراف حرم مطهر و خیابان‌کشی‌های آن، پیش‌بینی می‌شد تخریب شود، باگذشت ۲ سال و تلاش‌های بسیار در میانه‌های شارستان ماندگار می‌شود. این خانه هشتادساله متعلق به حسین طلایی و محل کار وی بوده است که در پیاده‌رو شارستان رضوی قرار گرفت و خطر تخریب از بیخ گوشش گذشت. 

حسین طلایی علافی می‌کرد و به‌نوعی تاجری بنام در این عرصه محسوب می‌شد. البته تعدادی از همسایه‌ها می‌گویند که حسین طلایی در کنار علافی، لبنیاتی هم داشته است، با این همه او این خانه را باوسواس زیادی می‌سازد و در این خانه کارش را آغاز می‌کند. 

حسین طلایی در کنار علافی، لبنیاتی هم داشته است که این خانه را باوسواس زیادی می‌سازد 

بعداز فوت او وارثانش که اکنون هر کدام دارای جایگاه اجتماعی بالایی هستند، تصمیم می‌گیرند خانه را حفظ کنند و به‌همین علت در قسمت‌هایی از خانه تغییراتی را به‌وجود می‌آورند؛ ازجمله تعویض در فلزی با در قدیمی و چوبی و همچنین تعمیراتی با سیمان در بدنه بنا و دیوار حیاط به‌وجود می‌آورند که البته به‌عقیده کارشناسان فرهنگی و تاریخی تغییرات و تعمیراتی نابه‌جا بوده است.

 با این همه این خانه ویژگی‌های زیادی دارد که از جمله می‌توان به رخ‌بام آن اشاره کرد که با آجر‌های دندان‌موشی، کاشی‌های تک‌رنگ فیروزه‌ای و آجر‌های قلمدانی برش خورده که همچون تاجی بر سر این خانه خودنمایی می‌کند. 

درعین حال این خانه دوطبقه نمایی از آجر‌های چهار و شش‌گوشه نقش‌دار دارد و زیر رخ‌بام طبقه‌دوم نیز باکاشی‌کاری نره زرد، سورمه‌ای و آبی که نقش‌های هندسی ایجاد کرده، تزیین شده است.

 خانه تاریخی و باارزش طلایی تزیینات بسیار زیبایی در قسمت نما دارد. طبق گفته‌ها قرار است این خانه در سمت راست و خانه پریشانی در سمت چپ شارستان رضوی برای بازدید عموم مانند خانه داروغه بازسازی و احیا شود.
 

کاروان‌سرایی که نام خانه یزدان‌پرست را گرفت

۱۲۰ سال پیش حاج‌عبدالرحیم یزدان‌پرست که تازه از روسیه بازگشته بود و دوره معماری خود را در این کشور گذرانده بود، خانه‌ای را بنا کرد که امروز علاوه‌بر نمایش هویت شهر و نمایش هنر و معماری زیبای دوره قاجار، تشابه‌هایی از سبک روسی هم دارد. 

این معمار برجسته و تازه از روس برگشته، کاروان‌سرایی را در محله پایین‌خیابان در انتهای کوچه تکیه داروغه معروف به کوچه کشمیری‌ها را می‌خرد و برروی زمین آن خانه‌اش را بنا می‌کند. 

می‌گویند تمام خشت‌های این خانه را خود یزدان‌پرست که دوره بنایی را در روسیه گذرانده بود، روی هم چیده و نکته جالب توجه اینکه نقشه ساخت این خانه فقط در ذهن یزدان‌پرست بوده است و هیچ‌کس نمی‌دانست که این خانه قرار است چطور ساخته شود. بااین همه این اثر تاریخی که به دست خود یزدان‌پرست ساخته شده است، تلفیقی از هنر و معماری روس و ایرانی‌اسلامی است. سقف‌های چوبی تراش خورده و پنجره‌های چوبی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این بنا به‌شمار می‌رود. 

طاق‌های گنبدی اتاق‌ها نیز از ویژگی‌های مهم این بناست، همچنین درون حیاط این خانه تاریخی ناودان‌هایی فلزی وجود دارد که با سبک معماری آن دوران بسیار متفاوت است، اما شاید مهم‌ترین و اصلی‌ترین ویژگی این بنا هماهنگی رنگ کاشی‌ها با آجر‌های کار شده در نما باشد که اهمیت حفظ و نگهداری این اثر را دوبرابر کرده است.

این اثر تاریخی دوطبقه دارای مطبخ بسیار زیبا و همچنین اتاق‌های بزرگ و تودرتو می‌باشد که تمامی اتاق‌ها دارای سقفی گنبدی و مدور است. بعداز یزدان‌پرست خانه به فرزندانش به ارث رسید و همچنان به‌حالت مسکونی از آن استفاده می‌شد، اما در سال‌های گذشته که دیگر خانه امکان سکونت نداشت، به کارگاه قالی‌بافی واگذار شد و اکنون در اجاره است. 

 یکی از پسران یزدان‌پرست می‌گوید آن‌ها مایل به فروش ملک هستند تا معماری آن حفظ شود. این خانه ازجمله خانه‌هایی است که در اولویت تملک برای بازسازی و احیاست.
 

خانه پرستون به‌نام ناصرالاسلام

خانه تاریخی ناصرالاسلام که یکی دیگر از شاهکار‌های هنر و معماری دوره قاجار است، به‌وسیله حاج‌حسین ناصرالاسلام بنا شده است.
می‌گویند حاج‌حسین از تاجران بنام آن دوران بوده است و به‌همین علت خانه‌ای در شأن و جایگاه اجتماعی‌اش می‌سازد. این خانه دارای ۲ جبهه اصلی و فرعی و یک حیاط مرکزی است و در انتهای کوچه کشمیری‌ها بنا شده است.

تزیینات زیبای خانه که شامل کاشی‌کاری‌ها و همچنین آجرکاری‌های منحصربه‌فرد است، این خانه را در بین سایر خانه‌های کوچه کشمیری‌ها متمایز کرده است.

شاه‌نشین این خانه که بسیار زیباست در راهرو اصلی و در ضلع شرقی واقع شده است و دارای ستون‌های چوبی بلند و زیباست.
ر‌اهرو‌های فرعی این خانه راه‌های ارتباطی مجزا به حیاط خانه دارند. علاوه‌بر این‌ها شاه‌نشین این اثر تاریخی با تلفیقی از آجرکاری و کاشی‌کاری تزیین شده  و هماهنگی رنگ کاشی‌ها با آجر‌ها به زیبایی آن افزوده است.

همچنین انواع آجرکاری‌های مهری، ابزار خورده و... در نمای بنا و در جداره‌های ایوان اصلی بنا به چشم می‌خورد که هرکدام در قاب‌های خاص با چیدمان‌های خاص در نما خودنمایی می‌کنند.
 

خانه تاریخی پریشانی احیا می‌شود

خانه تقریبا صدساله موسوی که معروف به «پریشانی» است، ازجمله خانه‌هایی است که با نما و سردر ورودی باابهتش و کاشی‌کاری‌های فیروزه‌ای که شاهکار تلفیق هنر و معماری دوره قاجار و پهلوی اول است، چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.

یک‌قرن پیش حاج‌آقا نعیمی، تاجر معروف و پول‌دار محله نوغان، تصمیم می‌گیرد خانه‌ای با معماری‌ای که دوست دارد برای خود بسازد. زمینی ۸۰۰ متری در نوغان ۶ خریداری می‌کند و با معماری به‌روز آن زمان یعنی معماری قاجاری-پهلوی اول خانه‌اش را بنا می‌کند. 

سیدمهدی موسوی‌پریشانی که قبل از تملک شهرداری مالک این خانه بوده است، خاطرات پدر و مادرش از این خانه را چنین روایت می‌کند: «صاحب اولیه این خانه شخصی به‌نام نعیمی بود، قدیم‌ها می‌گویند نعیمی به‌واسطه شغلش یعنی نانوایی بسیار متمول بوده است و وقتی تصمیم می‌گیرد این خانه را بسازد، بزرگ‌ترین زمین این اطراف را به‌متراژ ۸۰۰ متر خریداری می‌کند و ساختمان را می‌سازد. وقتی پدرم خانه را خرید، نواده‌اش می‌گفت پدربزرگم این خانه را با ذوق و هنری که داشت ساخت و به‌همین علت هرکسی که این خانه را می‌بینید، احساس می‌کند خانه نفس می‌کشد.»

به هرحال این خانه در سال ۱۳۶۷ سرنوشتش با موسوی‌ها گره می‌خورد. آن روزی که سیدمحمد موسوی بعد از روضه در خانه اقوام برای رسیدن به خانه‌اش به‌جای اینکه راسته خیابان دریادل را انتخاب کند، کوچه‌پس‌کوچه‌های نوغان را انتخاب می‌کند و نما و ایوان این خانه او را محسور می‌کند.

با هزاران زحمت خانه را با مبلغ یک‌میلیون و ۱۰۰ هزار تومان خریداری می‌کند و چند دانگ از خانه را به‌عنوان هدیه به‌نام همسرش حدیقه جمیلی می‌زند

 موسوی از چند همسایه درباره خانه و صاحب‌خانه می‌پرسد و با هزاران زحمت خانه را با مبلغ یک‌میلیون و ۱۰۰ هزار تومان خریداری می‌کند و چند دانگ از خانه را به‌عنوان هدیه به‌نام همسرش حدیقه جمیلی می‌زند. به‌همین علت خانه به‌نام همسر موسوی یعنی جمیلی پریشانی معروف می‌شود.

از مهم‌ترین ویژگی‌های خانه پریشانی سردر ورودی آن است. این نمای زیبا با آجر‌های نقش‌دار و کاشی فیروزه‌ای رنگ ساخته شده است و رو به گذر است و دسترسی نمای بنا همراه‌با نقوش متنوع آجری که در سراسر بدنه ظاهری آن مشاهده می‌شود، از همین سمت بنا امکان‌پذیر است.

 تلفیق این نقش و نقوش با کاشی‌های نره و دندان‌موشی فیروزه‌ای که در بدنه و رخ‌بام بنا اجرا شده است، همچنین وجود ستون‌های ایوان با آجر‌های منقوش در هر طبقه با فرمی متناسب در میانه بنا، از ویژگی‌های شاخص این ساختمان است.

ایوان خانه هنوز هم خیلی زیباست، اما با بارش برف سنگین چندسال قبل، قسمتی از آن ریزش کرده است. مالک سابق این خانه می‌گوید: «قبل از ریزش، ایوان ۳ قوس نیم‌دایره داشت که بر روی ۲ ستون در میان نما بنا شده بود. علاوه‌بر این‌ها این خانه هشتی بسیار زیبایی دارد که محل اصلی ورود و خروج مالکان بود.بدنه رو به حیاط بنا، سراسر از آجر‌های نقش‌دار پوشیده شده و فضای بالای پنجره‌ها سنتوری و با آجر‌های منقوش مزین شده است.»

این خانه با چنین معماری و قدمت  بعداز چندین سال رایزنی با مالک، هفته جاری ازسوی شهرداری تملک و خریداری شد. شنیده‌ها حاکی از آن است که با تملک این خانه شهرداری آن را مانند خانه داروغه مشهد بازسازی و احیا خواهد کرد و بازدید از خانه را برای عموم آزاد می‌کند؛ ضمن اینکه نمای زیبای خانه نیز از خیابان‌های اطراف مشاهده خواهد شد.
 

قدمی برای ماندن خانه محمدسعید و علی اکبرزاده

این روز‌ها المان یکی از خاص‌ترین سردر‌های تاریخی مشهد را کنار سردر بوستان بزرگ ملت از سمت میدان آزادی می‌بینیم؛ سردری که مربوط به خانه تاریخی اکبرزاده می‌شود. این خانه تاریخی پلاک ۹۴ کوچه آیت‌الله بهجت ۳ و کمرکش کوچه ساسان است که از یک طرف به میدان شهدا و از طرف دیگر به خیابان آیت‌ا... شیرازی می‌رسد. 

خانه تاریخی اکبرزاده میراث محمدسعید و علی اکبرزاده است که تا قبل از آتش‌سوزی دهه ۶۰ (راهی برای تبدیل خانه به مخروبه و متروکه) مسکونی بوده است و نواده‌های اکبرزاده در آن ساکن بودند. البته اکبرزاده‌ها که بعد‌ها صاحب این خانه شدند، خانه را از فردی که آن را بنا کرده بود به‌نام حاج‌عبدالجواد چارق‌دوز می‌خرند.

 چارق‌دوز که شغلش بزازی و البته چارق‌دوزی بود، خانه‌اش را در دوران قاجار بنا می‌کند. می‌گویند حاج‌آقا فردی بسیار باسلیقه و باذوق و به هنر بسیار علاقه‌مند بود؛ ساخت خانه‌اش را به دست یک معمار روس-ایرانی می‌سپارد و خودش برای نظر دادن هر روز به ساختمان می‌آمد. پس از فوت مالک، خانه را غلام‌حسین اکبرزاده می‌خرد و بعد از آن به پسرانش ارث می‌رسد. 

ویژگی خانه اکبرزاده نمای بیرونی آن است که با آجرکاری‌هایی به‌شکل دندان‌موشی تزیین شده است و طاق شمسی آن نشان از ذوق هنری صاحب اصلی آن دارد. همچنین شاه‌نشین‌ها همراه با سنگ‌های مرمر و کاشی‌کاری‌های زیبا از ویژگی‌های خانه اکبرزاده به‌شمار می‌رود. 

با این همه روح تجمل‌گرا و باشکوه سازنده خانه را در جای‌جای این اثر تاریخی با معماری خاص و زیبایش می‌توان دید. این خانه ۱۰ هزار تومانی دوران قاجار، این روز‌ها حال‌وروز خوشی ندارد و در طرح مصوب آن هنوز کاربری‌ای برای آن تعیین نشده است و پیشنهاد کاربری در بستر تاریخی آن هنوز در دست مشاور است.

 این خانه که با آمدن زمستان بخش زیادی از آن به‌دلیل ریختن سقف و دیوار، آب باران و برف  خواهد خورد، نیازمند توجه جدی است.
 

خانه اعیانی زرعی و چوبکاری که حفظ می‌شود

خانه تاریخی و زیبای کوچه ملاهاشم، کوچه حمام برق از حدود ۱۰۰ سال پیش تاکنون چشم‌های زیادی را به‌سوی خود جلب کرده است. مالک اصلی این خانه حاج‌غلامرضا عربی رستمی یکی از باغدار‌های بنام مشهد قدیم بوده است.

 رستمی بعد از ساخت خانه مدتی در آنجا ساکن می‌شود و با تقاضای حاج‌علی قاضی که در بالاخیابان علافی داشته است، خانه‌اش را به این دوست می‌فروشد. بعد از مدتی حاج‌رضا زرعی این خانه را از برادر همسرش یعنی قاضی می‌خرد و با هنر ذاتی چوبکاری‌اش، این خانه را به زیبایی هرچه تمام‌تر تزیین می‌کند. 

حاج‌رضا علاوه‌بر نجاری، آشپز و شکسته‌بند ماهری نیز بوده است که حدود ۴ سال پیش فوت می‌کند. معماری خانه مربوط به دوران جهش معماری ایران یعنی معماری دوره پهلوی اول است و سقف‌های چوبکاری آن به عظمت اثر می‌افزاید.

 همچنین طاقچه‌های زیبای اتاق‌ها اکنون خراب شده‌اند، اما در دوران اوج خود نشان از هنر صاحب‌خانه داشته‌اند و امکان احیایش وجود دارد. بااین حال اگر آن روز‌هایی که زهرا زرعی دختر حاج‌رضا در این خانه ساکن بود، یواشکی سرکی از لابه‌لای در فلزی ورودی خانه به حیاط می‌کشیدید، از معماری باشکوه و زیبای آن متعجب می‌شدید. 

کاشی‌کاری‌ها بیشتر در بالای پنجره‌ها به‌صورت سنتوری دیده می‌شود و در نوع خود بسیار هنرمندانه و زیبا هستند

این خانه صدساله که امروز برای حفظ و مرمت ازسوی بخش خصوصی تملک شده است، ویژگی‌های زیادی دارد که ازجمله آن می‌توان به کاشی‌کاری‌های فاخر آن اشاره کرد؛ کاشی‌کاری با رنگ‌های زرد، لاجوردی و قرمز که به خانه نمایی اعیانی بخشیده است. این کاشی‌کاری‌ها بیشتر در بالای پنجره‌ها به‌صورت سنتوری دیده می‌شود و در نوع خود بسیار هنرمندانه و زیبا هستند. 

شاید این خانه از دید برخی‌ها به‌جز معماری داخلی و کاشی‌کاری ویژگی خاص و حتی نمای جالب و زیبایی ندارد، اما باید گفت خانه زرعی جزو خانه‌هایی است که قدمت و اصالت برهه‌ای از تاریخ و هویت شهر مشهد را به‌دوش می‌کشد که حفظ آن برای تاریخ‌دوستان در اولویت بوده است و برهمین اساس طی سال‌های گذشته بار‌ها با مالکان آن که ورثه زرعی بزرگ هستند، مذاکره شده است. این خانه هم جزو آن خانه‌هایی است که به بخش خصوصی برای تملک ازسوی شهرداری و میراث‌فرهنگی پیشنهاد شد و آن‌طور که دختر زرعی می‌گوید در سال  گذشته تملک شده است.
 

اولویتی برای خانه تاجر پاکستانی

از معدود خانه‌های تاریخی باقی‌مانده مشهد که می‌تواند نمونه بارز هنر و معماری خاص دوران قاجار باشد؛ خانه محمدی تاجر معروف مشهد قدیم است. از مالک اصلی این خانه اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما طبق تحقیقات محلی ۱۰۰ سال پیش در اوج شکوفایی معماری قاجار در این خانه، شخصی به نام صراف که تاجر خوش‌نامی بود، زندگی می‌کرده است. 

صراف ۳۰ سال در خانه باشکوهش که در آن دوران کم از خانه درباریان و اشراف نداشت، زندگی می‌کند و ۷۰ سال پیش آن را به تاجر خوش‌نام پاکستانی به‌نام محمدی می‌فروشد و به‌همین علت این خانه در بین مشهدی‌ها با نام خانه محمدی شناخته می‌شود. این خانه ویژگی‌های زیادی دارد، اما مهم‌ترین ویژگی آن معماری‌اش است که به‌وضوح می‌توان معماری باشکوه دوره قاجار را در نمای بیرونی و داخلی خانه دید. 

نوع خاص تزیینات و آجرکاری‌ها که ترکیبی از شکل‌های دوران خود و شکل‌های وام‌گرفته شده دوران بعدی خود به‌دلیل تعمیرات است، از خصوصیات بارز خانه محمدی به‌شمار می‌رود. از دیگر ویژگی‌های این خانه جهت‌گیری یکی از اضلاع حیاط به‌جانب قبله است که بیشترین میزان سایه را در ساعات تب‌آلود تابستان فراهم می‌کند و هم زمینه نفوذ بیشتر حرارت و نور را به اعماق اتاق‌ها در فصل زمستان ممکن می‌کند.

 این خانه دوطبقه‌ای پایین‌تر از سطح خیابان، تنها یک ورودی از سمت شرق دارد و تزیینات نمای آن کاشی‌کاری و آجرکاری‌های زیبایی است. بخش‌هایی از نمای زیبای خانه تخریب شده است، اما نوع آجرکاری آن خفته راسته یک‌طرفه جناغی است که در نوع خود بی‌نظیر است. این خانه ۱۱ پنجره‌ای، جدای از قدمت ویژگی‌های زیادی دارد که نیاز است قبل از اینکه این خانه سرنوشتی همچون خانه امینی پیدا کند، ازسوی مسئولان (به‌ویژه مسئولان شهرداری منطقه ثامن که چندی است روی تملک خانه‌های قدیمی دست گذاشته‌اند) خریداری و تملک شود.