«آغچه» حمامی به‌نام زن سلطان‌حسین

 تاریخ پر از ردپای زن‌‌هایی است که می‌‌خواستند قدمی برای مردم بردارند. زن‌‌هایی که در این راه از ثروت یا از مهرشان گذشته‌اند. نمونه آن زن سلطان‌حسین بایقراست که بخشی از ثروتش را صرف ساخت حمام در ایران کرد. یکی از اولین‌‌های آن را هم به‌نام خودش یعنی «آغچه» در مشهد راه‌انداخت. 

حمامی که بعدها به‌نام «حضرتی» شهرت یافت و درنهایت با تاریخی به درازای صفویه تا پهلوی دوم در سال1354 داخل طرح توسعه حرم قرار گرفت و خراب شد.
در این شماره نگاهی داریم به این حمام که اسنادش با عنوان «یکی از قدیمی‌ترین حمام‌های وقفی ایران» مهر خورده است.

«آغچه‌»ای که «حضرتی» شد

در کل دوره‌‌های پادشاهی که ایران بعد از اسلام به خود دیده است، به جرئت می‌توان دوره صفویه را دوره درخشان برای مشهد خواند. دوره‌ای که بناهای مختلف در شهر به سفارش شاه‌عباس و همچنین به دلیل شیعه‌بودن صفوی‌‌ها ساخته شد.

طبق یکی از 1137سندی که به‌نام حمام آغچه در آستانه ثبت شده است، یکی از این بناها حمامی است که «آغچه» همسر سلطان‌حسین بایقرا آن را در بازاری در کوچه پشت خیابان علیا ساخت. بعد از چندسال هم این بازار و حمام را که به‌نام خودش یعنی «آغچه» بود، وقف آستان قدس کرد.

حمام دارای سند وقفی بوده و بعدها خواجه‌عقیق آن را با همین سند به‌صورت کامل همراه با اراضی متصل به آن وقف امام‌رضا(ع) کرده است

در وقف‌نامه خواجه‌عتیق علی منشی (خواجه‌نصیرالدین طوسی) این‌طور آمده است که حمام مشهور به آغچه به موجبی که در وقف‌نامه اعلی‌حضرت یاد شده است، مع‌التوابع و اللواحق تماما. این جمله نشان می‌دهد که حمام دارای سند وقفی بوده و بعدها خواجه‌عقیق آن را با همین سند به‌صورت کامل همراه با اراضی متصل به آن وقف امام‌رضا(ع) کرده است.

در حقیقت با ساخت این حمام در شمال صحن کهنه (حدفاصل خیابان شیرازی و طبرسی امروز) بازاری هم اطراف آن شکل می‌‌گیرد که به‌نام حمام یعنی آغچه شناخته می‌شد.در دوره قاجار در همین محدوده بازار سنگ‌تراش‌ها ایجاد می‌‌شود که مردم آن را بازار حضرتی می‌‌خواندند. وجود همین بازار و نزدیکی حمام به حرم مطهر که زائران زیادی را به آنجا می‌‌کشاند، بعدها نام آن را به حضرتی تغییر داد.

حمام نوبتی

در دوره‌های مختلف برخی حمام‌ها به‌صورت زنانه و مردانه مجزا و برخی نیز به‌صورت نوبتی اداره می‌‌شد. گویا به محض بازشدن حمام مردانه چندین لنگ قرمزرنگ بزرگ که به هم گره خورده بود، به 2سوی حمام نصب می‌‌کردند که علامت حمام مردانه بود. حمام زنانه هم بیشتر داخل کوچه با یک پرده ضخیم در ورودی بود.

 چون جمعیت مشهد به‌علت حضور زائران زیاد بود، بیشتر حمام‌ها به همین روش نوبتی بودند. حمام آغچه هم از دوران صفویه تا قاجار بین زنان و مردان نوبتی بود. تا اینکه سال۱۲۷۷ق عضدالملک حسینی، متولی آستانه، حمامی زنانه متصل به آغچه داخل کوچه ساخت و وقف آستانه کرد.

تعطیلی ویژه روزهای عاشورا

از جمله مراسم استحمام، قرق‌کردن حمام بود. آن‌طور که در اسناد حمام آغچه آمده است، این حمام بیشتر به قرق عزاداران در می‌آمد. به این صورت که در اجاره‌نامه قید می‌شد باید حمام در ایام عزاداری امام‌حسین(ع) در اختیار هیئت‌‌های عزاداری به‌ویژه قمه‌زن‌‌ها قرار بگیرد. به احترام مراسم عزاداری مستأجر حمام برای آن روزها نیاز به پرداخت اجاره آستانه نداشت.

گویا به مناسبت ایام عاشورا حمام آغچه ۱۴روز برای عموم تعطیل می‌شد و در اختیار هیئت‌های عزاداری قرار می‌‌گرفت و دسته‌ها قبل از ورود به صحن در این حمام غسل و تطهیر می‌کردند، سپس وارد حرم مطهر می‌شدند.

حمامی با ۷ بخش

این حمام هم همچون دیگر حمام‌‌های قدیمی مشهد با معماری سنتی ساخته شده بود. ۷بخش شامل خزینه، گرم‌خانه، سربینه، دریاچه، شاه‌نشین، تون و گنبد می‌‌شد. در دوره پهلوی مطابق تغییرات سراسری معماری سنتی حمام عوض شد و ساختار داخلی آن شکل حمام‌‌های عمومی امروزی با نمره و دوش شد. این حمام وقفی چند صدساله درنهایت سال۱۳۵۴ در طرح توسعه حرم مطهر به کلی تخریب شد.