گذری بر تاریخ دفن اموات در حرم مطهر رضوی

زائر بودن و شوق مجاور شدن آرزوی دیرینه بسیار مردمی بوده که در طول قرن ها خاک خراسان را توتیای چشمِ به راه مانده خود می کرده اند. هر ساله چه پیران و جوانانی که به تمنای زیارتش آمده و چه دل ها که در راه دور مانده و حسرت زیارت را به دنیایی دیگر برده اند. این میل و اشتیاق بودن در تربت مقدس مشهدالرضا(ع) از دیرباز سبب می شده است نه تنها برگزیدن نایب الزیاره برای آنانی که امکان تشرف نداشته اند، باب شود، که خاک شدن در تربت مشهد وصیتی عام باشد.

نوشته سیاحان بسیاری گواه این است هر کاروانی که راهی مشهد می شده، همیشه با خود چند جنازه همراه داشته و این هیچ نیست جز تمنای بودن درکنار حضرت دوست، حتی پس از مرگ. این موضوع به مرور زمان بر تعداد آرامستان های مشهد می افزاید که قبرستان قتلگاه، عیدگاه و صحن حرم مطهر رضوی از آن جمله اند. گزارش پیش رو روایتی است مختصر بر ایجاد آرامستان های حرم و یادکردی از معروف ترین مدفونان آن.

دفن پیکر از چه زمان جایز شد؟

از همان وقتی که حضرت رضا(ع) را در باغ حمیدبن قحطبه طوسی به خاک سپردند، دفن جنازه نیز دراین ارض مقدس مرسوم شد. ابتدا مخصوص سرشناسان و منتقدان بود و پس از مدتی با پا گرفتن تشکیلاتی در اطراف حرم مطهر رضوی که خادم و نگهبان داشت، دفن پیکر در اطراف بارگاه شکلی همگانی پیدا کرد. همین هم عاملی برای گسترش گورستان ها در شهرهای مذهبی شد؛ که قبرستان قتلگاه و عیدگاه نمونه آن هستند.

همچنین رفته رفته از نظر فقهی هم «نقل جنائز» و جابه جایی آن ها برای دفن اولیه یا دفن دوباره در مکان های مقدس جایز شمرده شد و این مهم، رواج این موضوع را به عنوان یک خواسته افزایش داد.برابر آنچه عزیزالله عطاردی در کتاب «تاریخ‌آستان قدس» می نویسد، از همان قرن نخستین پس از شهادت حضرت، در حرم مطهر امام رضا(ع)، یعنی محدوده زیر گنبد، کسی را دفن نمی کرده اند و متولیان روضه مبارکه چنین اجازه ای نمی داده اند.

در کتاب ها تنها گفته شده است که در دوران اولیه پس از شهادت حضرت(ع) تنها گنبد و مسجدی در کنار مقبره وجود داشته و تمام فضای اطراف، منطقه مسکونی و محل اقامت زوار و قبرستان بوده است و مردم از اطراف و اکناف، جنازه ها را به مشهد حمل می کرده و در قبرستان مجاور حرم مطهر به خاک می سپرده اند و مانعی در بین نبوده است.

از عصر سامانیان و غزنویان، شخصیت ها و خاندان های بزرگ خراسان، امیران، دبیران، مالداران و متنفذان ایران برای خود در اطراف حرم مقبره هایی درست می کرده و پس از مرگ، جنازه هایشان را از ماورا ءالنهر، خوارزم، هند، سند و سایر مناطق دوردست حمل می کرده و در همان مقبره های آماده به خاک می سپرده اند که اختصاصی بوده است.

به طور کلی گویا در این دوران در مشهد از پیرامون بقعه رضوی تا فاصله های بسیار از جنوب و شمال، قبرستان بوده و این آرامستان ها ازدروازه های طرق تا دروازه نوغان امتداد داشته است.

همچنین برابر اسناد تاریخی، تقریبا تا دوره تیموری که فراوانی قبرستان های اطراف حرم به دروازه های شهر می رسیده است، تدفین هم رایج و آزاد بوده و پس از آن در دوره تیموری است که سازوکاری برای دفن در حرم در نظر گرفته می شود و متولیان آستان مقدس برای دفن اموات در حریم حرم وجه دریافت می کنند. وقف نامه ای نیز با موضوع دفن اموات وجود دارد که مربوط به سال 1011هجری قمری است که در آن شاه عباس درباره این موضوع دستوراتی را صادر کرده است.

اکنون در حریم حرم مطهر رضوی، سه زیرزمین با نام «بهشت ثامن الائمه(ع)» پا گرفته است که به واسطه حضور امام هشتم شیعیان محل دفن ارادتمندان آن حضرت(ع) است

حدود صدسال پیش هم گویا حجره ای در صحن کهنه و جدید وجود داشته که نخست برای استراحت زائران مورد استفاده قرار می گرفته است اما بعدها به کسبه و بازاریان اجازه داده می شود. وقتی کسبه از دادن اجاره بها خودداری می کنند و همچنین این حجره ها به دلیل وضعیت بد بهداشتی چهره نامطلوب و دور از شأنی برای حرم مطهر ایجاد کرده بود،آستانه آن ها را تخلیه و برای دفن اموات در اختیار خاندان های متمکن قرار می دهد.

بهشت های ثامن الائمه(ع)

اکنون در حریم حرم مطهر رضوی، سه زیرزمین با نام «بهشت ثامن الائمه(ع)» پا گرفته است که به واسطه حضور امام هشتم شیعیان محل دفن ارادتمندان آن حضرت(ع) است و هر سه این آرامستان ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل تقاضای زیاد دفن در حرم مطهر رضوی احداث شده اند. با این همه، اکنون به واسطه وجود امام رضا(ع)، در صحن ها و رواق های گوشه گوشه حرم، افراد بسیاری آرمیده اند.

همچنین آرامستان های بزرگی در طبقه زیرین صحن آزادی به نام بهشت ثامن الائمه یک، صحن قدس به نام بهشت ثامن الائمه دو و صحن جمهوری اسلامی به نام بهشت ثامن الائمه سه وجود دارند که پله های باب السلام در صحن آزدی، پله های ورودی شرقی صحن قدس و پله های ورودی بست شیخ طوسی در صحن جمهوری به طبقه زیرین می روند و به این آرامستان ها می رسند.

هر سه آرامستان سراسر سنگ مرمرند و قبور چند طبقه آن ها هم سطح زمین است، فقط در بهشت ثامن الائمه سه، مزار شهدای بمب گذاری سال1373 هم سطح نیست. نام افرادی که در حرم دفن شده اند، در کتاب چندجلدی «مشاهیر مدفون در حرم رضوی» به کوشش بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی آمده است و در اینجا به برخی از آ ن ها اشاره می کنیم.

برخی از نامداران معاصر مدفون در حرم مطهر رضوی

مرتضی آشتیانی
( 1281 تا 1365قمری)

حضور این عالم و مجتهد در تهران با روزهای مشروطه مصادف شد و وی یکی از بست نشینان حرم عبدالعظیم بود. او سپس در زمان حضورش در مشهد و با وقوع غائله گوهرشاد مشهد را ترک کرد و پس از سقوط رضاشاه هم مدتی در کربلا روزگار گذراند و درنهایت به دلیل کسالت به مشهد بازگشت و سرانجام در دارالسعاده به خاک سپرده شد.
 

محمدتقی شریعتی
( 1286 تا 1366خورشیدی)

پدر دکتر علی شریعتی در مزینان سبزوار به دنیا آمد. وی سپس به مشهد آمد و تحصیلات حوزوی اش را در این شهر گذراند. از مهم ترین اقدامات او تأسیس کانون نشر حقایق اسلامی با هدف گسترش روح متعالی و مترقی اسلام بود. وی در جریان ملی شدن صنعت نفت نیز بسیار فعال بود. او در صحن آزادی حرم مطهر دفن شده است.
 

سیدعبدالله شیرازی
( 1271 تا 1363خورشیدی)

آیت الله شیرازی در شیراز به دنیا آمد و مدتی به تحصیل وتدریس در نجف پرداخت. بازگشتش به وطن و مشهد با قیام گوهرشاد هم زمان شد و وی دستگیر و به تهران فرستاده شد. وی به نجف رفت و درنهایت به مشهد بازگشت و حضورش با اتفاقات انقلاب اسلامی هم زمان شد. وی از روحانیان فعال انقلاب در مشهد بود و سرانجام در حرم امام رضا(ع) دفن شد.
 

سیدجواد خامنه ای
( 1313 تا 1406قمری)

آیت الله سیدجواد خامنه ای در خانواده ای روحانی در نجف به دنیا آمد. خانواده وی بعدها به تبریز مهاجرت کردند و وی وقایع مشروطه را در تبریز به چشم دید. او پس از زندگی در تبریز و نجف دوباره به مشهد بازگشت و ثمره ازدواجش پنج فرزند بود که یکی از آن ها رهبر معظم انقلاب است. وی پس از عمری مجاهدت و تدریس، در توحیدخانه به خاک سپرده شد.
 

سید جلال الدین آشتیانی
( 1304 تا 1384خورشیدی)

وی در آشتیان از توابع اراک به دنیا آمد و مدتی در شهرهای قم و نجف در محضر عالمان عصر خودش دروس حوزوی خواند و سرانجام در مشهد به عنوان استاد فلسفه و تصوف اسلامی انتخاب شد. پیکر او در دارالزهد حرم به خاک سپرده شده است.
 

محمدتقی جعفری
( 1304 تا 1377خورشیدی)

از آثار ارزنده وی می توان به شرح مثنوی و شرح نهج البلاغه اشاره کرد. علامه جعفری در بیمارستانی در لندن درحال طی کردن روند درمانش فوت کرد و درنهایت به تهران و سپس مشهد منتقل شد و در دارالزهد دفن شد.
 

حسین فقیه سبزواری
( 1309 تا 1386قمری)

آیت الله حاج میرزاحسین سبزوارى مشهور به «فقیه سبزوارى» در جریان تحصیلش در مشهد شاهد به توپ بسته شدن حرم به دست روس ها بود. بعدها به نجف رفت و در محضر استادان زمان فقه و اصول آموخت و سرانجام به مشهد آمد. اقدامات خیرخواهانه او از جمله ساخت درمانگاه و مدرسه و کوی طلاب زبانزد است. وی بنا به وصیتش در محراب مدرسه باغ رضوان دفن شد.
 

سیدرضا کامیاب
( 1329 تا 1360خورشیدی)

حجت الاسلام کامیاب در گناباد زاده شد و برای تحصیلات حوزوی به مشهد آمد. وی در انتخابات میان دوره ای مجلس شورای اسلامی سال1360 نماینده مشهد شد ولی یک هفته بعد در تقاطع بولوار راه آهن و خیابان خواجه ربیع ترور شد و در بیمارستان امدادی به شهادت رسید. وی در دارالزهد حرم دفن شده است.
 

حسنعلی مروارید
( 1290 تا 1383خورشیدی)

آیت الله مروارید در مشهد دیده به جهان گشود و در محضر علمایی مثل حاج شیخ حسنعلی نخودکی شاگردی کرد. ایشان دو مدرسه علمیه بعثت و سعادت را تأسیس کرد. بدون تردید از مهم ترین بخش هاى حیات وى، مبارزات سیاسى و مشارکت هاى اجتماعى بود. وی در دارالسرور به خاک سپرده شد.
 

محمدرضا حکیمی
( 1314 تا 1400خورشیدی)

از حکیمی با عناوینی مثل «علامه» و «استاد توحید» یاد می شود. وی در مشهد به دنیا آمد و در جوانی به حوزه علمیه خراسان، مدرسه نواب، رفت. عمرش را در مسیر دفاع از تعالیم مکتب وحی و پیامبر گرامی اسلام(ص) و صرف تبیین علمی مفهوم عدالت خواهی کرد. وی در دارالحجه به حاک سپرده شد.
 

حیدر رحیم پور ازغدی
( 1311 تا 1400خورشیدی)

حاج حیدر در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، سال1342 و در جریان اتقلاب اسلامی، از مبارزان سیاسی مشهد بود. وی بر اثر نارسایی قلبی درگذشت و در رواق دارالحجه دفن شد.

دسته بندی دفن‌شدگان مشهور حرم مطهر

صاحب منصبان آستان قدس، رجال سیاسی و نظامی، عالمان دینی و شهدا، دانشوران، ادیبان و هنرمندان

تعداد دفن‌شدگان نامدار حرم مطهر

بیش از 28هزار تن

مقبره های داخل صحن و رواق ها

پیر پالان دوز، شیخ طبرسی، شیخ حر عاملی، شیخ بهایی