گذری بر پیشینه 80 ساله خیابان سعدی

فروردین به پهلو افتاده و اردیبهشت، چتر طاووسش را باز کرده است. زیبایی این ماه در نخستین روزش که با عنوان «روز بزرگداشت سعدی» در تقویم ها مُهر خورده، دو چندان شده است، خاصه اینکه باران گذرش به خیابان های مشهد افتاده و از آسمان شهر شعر می بارد.

توی این هوا، راسته خیابان سعدی امروز با پارچه فروشی ها، تلفن سازی و مغازه های تعمیر وسایل برقی اش را که بخش کوچکی از مشهد قدیم هنوز در آن زنده است، قدم گرفته ایم به تماشا و جست وجوی تاریخ از سر گذشته اش.

کوچه سراب قدیم

تاریخ و سیاهه اسناد مکتوب می گویند اینجا روزگاری قسمتی از محله سراب بوده است. یکی از قدیمی ترین محلات مشهد که نامش را می توان در میان شش محله مهم مشهد در دوره قاجار و پیش از آن دید. سراب را در گذشته «سرِ آب» می گفته اند و آن را یکی از پرآب ترین محلات شهر می دانند؛ زیرا آب قنات های بسیاری از جمله سناباد و رکن آباد از دل آن می گذشته و ریشه باغ های شهر را تر می کرده است.

این پرآبی، باغ های فراوان و آب و هوای خوشی را برای این محله به ارمغان آورده بوده آن چنان که طبقه اشراف و اعیان مشهد را به صرافت خانه سازی و سکونت در آن می اندازد.

میرزا زین العابدین قاجار در کتاب «نفوس‌ارض اقدس» به وقت روایت نخستین سرشماری مشهد، این نکته را با عدد و رقم هایی که داده، خیلی خوب به تصویر کشیده است. او می نویسد که از جمعیت 9هزار و 847 نفری سراب که پیشه اغلبشان نوکری آستانه و دولت بوده است، تنها 167 تن در فهرست فقرا قرار می گیرند.

ناگفته نماند که در ابتدای قرن و پیش از لوله کشی آب، یکی از مهم ترین آب انبارهایی که آب مورد نیاز مردم از آن تأمین می شده در این محدوده قرار داشته و هم اکنون نیز «آب انبار مقبل» اگرچه دهان خشک اما یکی از همان یادگارهای باقی مانده است.

باز گشایی خیابان سعدی در سال 1319

در کتاب «مکتب شاپور» یا«مشهد در ابتدای قرن چهارده» که به بررسی مشهد1300 تا 1313 پرداخته، خیابان سعدی را که گویا یکی از کوچه های خیابان شاهرضا بوده، کوچه سراب نوشته که به خیابان پهلوی منتهی می شده است اما روزنامه «آزادی» در 19 خرداد 1319 با تیتر « اجازه گشایش خیابان سعدی» از این خیابان با عنوان امروزش، رو نمایی می کند.

این روزنامه می نویسد: «طبق اطلاعی که رسیده چون خیابان سعدی(کوچه سراب) که از دروازه سراب (فلکه خیابان استخر) تا خیابان پهلوی ادامه دارد، باید دارای استقامت گردد و از طرف وزارت کشور اجازه آن رسیده، به صاحبان منازلی که در اطراف خیابان واقع است از طرف اداره شهرداری اخطار شده، که ترتیب ارزیابی آن را به زودی تمام کنند که باید امسال ساختمان آن شروع گردد.»

این خبر مشخص می کند که خیابان سعدی قسمتی از طرح ایجاد فلکه حضرتی (فاز شمالی) بوده که پس از این با تخریب خانه ها، منازل و بخشی از بناهای تاریخی پا می گیرد. اما اینکه سعدی از چه وقت تبدیل به راسته پیشه های خاصی مانند تعمیر لوازم برقی، کتاب فروشی، پارچه فروشی و ... می شود، حکایتی است که موسپید کرده های این راسته روایت می کنند.

راسته درزگیران و هیزم فروش ها

علی قطبی، یکی از قدیمی ترین کسبه خیابان سعدی است که از سال 1348 خورشیدی به این راسته آمده است. ابتدا درزیگر بوده و بعدها می شود لوبیا فروش. او ایجاد راسته سعدی را به دهه40 نسبت می دهد و می گوید: « اینجا بخشی از بازارچه سراب(محل فعلی کوچه شاهین فر) بود و دروازه هم داشت؛ درست جایی که حالا میدان سعدی را ساخته اند.

ولی اواخر دهه40 دیگر چیزی از آن باقی نمانده بود، الا یک راسته مسقف که آن را هم شهرستانی خراب کرد و از نو ساخت. از کاسبان و پیشه کاران قدیمش هم یکی غراب وکیل بود که روبه روی پاساژ مهناز مغازه داشت. یک غراب رفوگر هم بود که درز و لباس پاره رفو می کرد و توی این کار لنگه نداشت. یکی از اعضای همین خاندان بعدها مسجد و حسینیه سراب را تأسیس کرد، حوالی60 سال پیش. اینجا یک کاروان سرا و باغ هم داشت. زغال فروش و هیزم فروش هم بود. بعد هم خیاطی، لحاف دوزی و قصابی آمدند.»

یادی از گورگاه سراب

او می گوید: «راسته سراب در قدیم سه قسمت داشت که بخش نخست آن را گوَرِگاه سراب (ایستگاه سراب یا تقاطع خیابان امام خمینی (ره)و خیابان سعدی) می نامیدند. مغازه من کنار گورگاه بود که حالا می شود سعدی 14. سراب در ادامه به بازارچه و دروازه سراب تقسیم می شد و در قدیم درِ یکی از شش باروی شهر که در دوره شاه طهماسب صفوی ساخته شده بوده، از اینجا باز می شده است.»

تبدیل شدن به راسته لوازم برقی

قطبی ادامه می دهد: «از سال 55، 56 به بعد هم اینجا بازار لوازم تلویزیون شد. یادم است تلویزیون قسطی می دادند و می آمدند توی خانه ها خودشان نصبش می کردند. البته اول پاساژ سعدی را ساختند. مغازه دارانش لوازم برقی می فروختند. جای ایستگاه سراب و بعد پاساژ لاله ساخته شد که بیشتر خیاط ها آنجا بودند و خیاطی محسنی از همه شان معروف تر بود. آب انبارش را هم به یاد دارم. آجری بود و جوی آبش از زیر مغازه های ما گذر می کرد.»

یکی دیگر از کسبه قدیمی هم به یاد می آورد: «ابتدای خیابان سعدی، زمانی بیمارستان روس ها قرار داشت که بعداز انقلاب تبدیل به خیریه شد و برای عروس و دامادها جهیزیه تهیه می کردند. توش‌گود است و وسطش ساختمان بزرگی است.» جالب است بدانید که عبدالمجید فیاض، نویسنده کتاب «از باغ قصر تا قصر آرزوها» که پسرعموی دکترفیاض، رئیس دانشگاه الهیات، بوده، در همین بیمارستان شوروی کنار میدان سعدی، کنار پاساژ مهتاب، مدتی بستری بوده و اینجا عاشق یک پرستار خارجی می شود. این کتاب مشتمل برخاطرات سیاسی عبدالمجید مجید فیاض صاحب امتیاز روزنامه «هیرمند خراسان» است.

*در توضیح گورگاه باید گفت که در ایام قدیم کاروان هایی از دروازه سراب به شهر مشهد وارد می شدند. این کاروان ها پیش از ورود به بازارچه در مدخل ورودی اتراق می کردند که به این محل گورگاه می گفتند. گورگاه دارای درختان توت بسیاری بود و در آنجا شترها و دیگر حیوانات و بعدها کالسکه ها و سایر وسایل نقلیه متوقف می شدند.