اولین صحنی که پس از پیروزی انقلاب در حرم مطهر رضوی ساخته شد

قدس، کوچک‌ترین صحن حرم مطهر رضوی است اما نام بزرگی را چون ستاره بر پیشانی خود دارد و روزانه، هزاران زائر را میزبانی می‌کند. زائرانی که در تکرار هر‌باره نامش، جغرافیای مظلومی را به خاطر می‌آورند که رخ خاکش گلگون است و ارض مقدسش سال‌هاست در خون تپیده است. در آستانه آخرین جمعه ماه مبارک رمضان گذری داشتیم بر تاریخ ساخت این صحن و سرای مقدس در خاک تربت مشهد.

از روز قدس تا صحن قدس

از آنجا که بیت المقدس برای مسلمانان از اهمیت ویژه ای برخوردار است و در یک نظر، مهد ادیان توحیدی بزرگ تاریخ تلقی می شود، پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در مرکز توجه جامعه اسلامی قرار گرفت، تا جایی که امام خمینی(ره) روزی به نام قدس را در آخرین جمعه ماه رمضان سال 1358خورشیدی تعیین کردند.

در ادامه، تحولات دهه های گذشته در سرزمین های اشغالی، قدس را بیشتر به کانون هم دردی و همراهی ها کشاند آن چنان که آستان قدس رضوی نیز در طرح توسعه حرم مطهر تصمیم گرفت نمادی از قدس در حرم مطهر رضوی ایجاد کند که در نهایت به ساخت «صحن قدس» منتهی شد؛ صحنی که هم زمان با نوسازی و گسترش حرم مطهر،در دو طبقه به سال 1370پا گرفت وسه سال بعد نیز به سرانجام رسید.

این صحن که در جنوب مسجد گوهرشاد و شمال صحن جامع رضوی یا پیامبر اعظم(ص) کنونی واقع شده است، یکی از هشت صحن حرم مطهر رضوی و درواقع کوچک ترین آن هاست، به دستور آیت الله واعظ طبسی، ساخته شد، در واقع، نخستین صحنی است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شده و می‌توان کاشی کاری های آن را سرآغازی بر کاشی کاری های پس از پیروزی انقلاب اسلامی دانست.

صحن قدس همچنین علاوه بر چهار ایوان و سردر بزرگش، بیست غرفه، 28 حجره و شش ورودی هم دارد. در این صحن به فراخور کاربری فضاهایی مثل انبار، موتورخانه و سرویس بهداشتی نیز احداث شده است.

ایوان جنوبی یا ایوان «قبله» این صحن نیز تقریبا مشابه ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد است. در جنوب این ایوان کاشی کاری شده، محرابی زیبا با ازاره و دور سنگ ساخته ‌اند واطراف محراب را هم با سوره مبارکه نور به خط ثلث و کوفی و به رنگ طلایی کتیبه کرده‌اند.

ایوان شمالی صحن قدس که به قرینه ایوان جنوبی ساخته شده است، به مسجد گوهرشاد راه دارد و پشت ایوان مقصوره است. این ایوان که به «معراج» موسوم شده است، 2متر عمق و 16متر ارتفاع و 10متر طول دارد. در کف این ایوان دو صفه قرار دارد که روی صفه ها نیز دو غرفه ساخته شده است.

در هر دو طرف ایوان راهروهایی وجود دارد که زائر را به شبستان ها و صحن اصلی مسجد گوهرشاد هدایت می کند. ایوان شرقی صحن قدس به رواق امام خمینی(ره) می رسد. در حاشیه این ایوان، کتیبه ای است که سوره مجادله به خط ثلث را نمایش می دهد. ایوان غربی نیز که ورودی بست شیخ بهایی است، به یاد انبیای الهی در بیت المقدس «باب الانبیا» نامیده شده است. در ایوان غربی نیز سوره مبارکه فجر در کتیبه ای نوشته شده است.

قبه الصخره و سقاخانه صحن قدس

اما نماد بارز صحن قدس در میانه آن است؛ سقاخانه ای شبیه «قبه الصخره» که به واسطه حضور در صحن و سرای امام هشتم به اندازه یک هشتم بنای اصلی ساخته شده است. بیت المقدس قبله نخست اسلام به شمار می رود و قبه الصخره در کنار مسجدالاقصی از نمادهای مهم این شهر است. گنبد سقاخانه مطلاست و از کف صحن تا نیزه گنبد 24 متر ارتفاع است.

همچنین منبع آبی به گنجایش 60هزار لیتر در زیرزمین سقاخانه جاسازی شده است. در قسمت همکف آن موتورخانه ای برای سردکردن آب قرار دارد و منبع آب سرد زیر گنبد طلای آن است. شاید اگر این سقاخانه با شکل و شمایل زیبایش نبود، صحن قدس با توجه به کوچکی و دورافتادگی اش از حرم در میان صحن های آستانه گم می شد و معروف نمی شد.

البته این صحن تا مدت ها جنوبی ترین محراب حرم هم بود، به شکلی که وقتی امام جماعت در محراب قبله آن نماز می خواند، از هر سو می شد با آن ارتباط گرفت. در سقاخانه وسط صحن قدس، دور گنبد سوره مبارکه اسرا و دور جایگاه نوشیدن آب سوره مبارکه یس نوشته شده است. در و دیوار سقاخانه نیز پر از کاشی های معرق است.