مرگ تدریجی کشف‌رود اساطیری

متولیان سامان‌دهی «کشف‌رود» اگر به این موضوع بیشتر توجه کنند که بلندای عمر این رود به روایت‌های اساطیری شاهنامه پهلو می‌زند و مایه حیات شهرتوس بوده است و هست، لحظه‌ای از حیات دادن به آن غافل نمی‌شدند. هرچند وعده‌وعید‌ها دراین‌باره کم نبوده است. احداث تصفیه‌خانه و سامان‌دهی حریم کشف همیشه نقل زبان مدیران شهری بوده است اما سال‌هاست حال زندگی کسانی که مجاور این رود زندگی می‌کنند چندان خوش نیست و حضور کسی چون سام نریمان را می‌طلبد تا دهان اژدهای این رود را خونین کند و سرسبزی و طراوتی را که شایسته و زیبنده ولایت توس است به آن برگرداند.

در شاهنامه دوبار از این رود نامی ولایت توس در داستان منوچهر نام برده شده است. 25 اردیبهشت، روز بزرگداشت فردوسی بزرگ، بهانه‌ای شد تا به سراغ کشف‌رود برویم، رودی که نقل آن در شاهنامه فردوسی نیز آمده و یکی از مکان‌های تاریخی و اسطوره‌ای توس است. آنچه دیدیم همان وضع اسفناکی است که این رود، طی سالیان گذشته به آن مبتلا بوده است.

روایت ساکنان از همسایگی با یک رود

گرچه در خیلی از روایت‌ها کشف‌رود منبع حیات و همچنین تفرجگاه مردم بوده است و خیلی‌ها در آنجا به شکار مشغول بوده‌اند، اما اهمیت کشف‌رود بر وزن «نمک‌سود» به دلیل برخی اشعار حماسی فردوسی است که در آن، از این رود اسطوره‌ای نام برده‌شده است.

هنوز هم برخی از مردم به استناد برخی از منابع، علت نام‌گذاری کشف (لاک‌پشت) را لاک‌پشت‌هایی می‌دانند که در این رودخانه و حوالی آن می‌زیسته‌اند. از همه این‌ها که بگذریم، روایت کسانی که در همسایگی آن زندگی می‌کنند شیرین است.

بسیاری از ساکنان امروز حاشیه کشف‌رود خانواده‌هایی هستند که چندین نسل است در همسایگی این رود سکونت دارند: اهالی روستاهای مختلف مثل شترک، خین‌عرب،گرجی و زین‌الدین. با وجود این، یک تفاوت عمده میان آن‌ها و پدرانشان هست. پدران و پدربزرگ‌های آنان به دلیل آب‌وهوای خوب حوالی کشف اینجا را برای سکونت انتخاب کردند و حالا آن‌ها و برای حفظ سلامت خانواده خود می‌خواهند از محل سکونت آبا و اجدادی‌شان بگریزند و بروند. علقه و عشق به خاک این حوالی آن‌قدر زیاد است که پای خیلی از آن‌ها را برای رفتن سست می‌کند، مثل علی عارفی که زادگاهش همین‌جاست.

روزگاری پدربزرگم به دلیل آب‌وهوای خوب روستای زین‌الدین زمینی کشاورزی می‌خرد. بعد هم این‌جا ساکن و مشغول کشاورزی می‌شود. ماحصل آن اتفاق شیرینی می‌شود که کار کشت و برداشت گندم رونق می‌گیرد تا آنجا که نیاز شهر را برطرف می‌کند

عارفی 46 بهار را در همین حوالی دیده است و هنوز در خانه پدری‌اش در روستای زین‌الدین سکونت دارد. او تعریف می‌کند: روزگاری پدربزرگم به دلیل آب‌وهوای خوب روستای زین‌الدین زمینی کشاورزی می‌خرد. بعد هم این‌جا ساکن و مشغول کشاورزی می‌شود. ماحصل آن اتفاق شیرینی می‌شود که کار کشت و برداشت گندم رونق می‌گیرد تا آنجا که نیاز شهر را برطرف می‌کند.

علی‌آقا هیچ وقت نتوانسته است گزینه‌ای را برای سکونت، جایگزین محله‌ای کند که در آن زندگی می‌کند. دلیل آن جریان زیبایی است که در سال‌های نخست زندگی‌اش تجربه کرده است. تعریف می‌کند: تا شش سالگی در حاشیه همین رود، بازی و شنا می‌کردم اما یکباره همه‌چیز تغییر کرد. متأسفانه از اواخر دهه 50 شفافی و زلالی آب رودخانه از بین رفت و نتیجه‌اش این شد که آب بوی نامطبوعی گرفت و ماهی‌ها یک‌به‌یک مردند.

کشف از دور تماشایی است

ابوالفضل سیرجانی یکی از اهالی روستای شیرحصار است و مثل خیلی‌های دیگر نتوانسته است دل از زادگاهش ببرد. نمی‌داند دل‌نگران پدر و مادرش باشد که ساکن این محدوده‌اند و مبتلا به بیماری‌های ریوی و گوارشی یا غصه پسرش را به دوش کشد.

صورت پسر خردسالش را نشانمان می‌دهد که پشه سالک آن را گزیده و زخم آن نرفته است. آقا ابوالفضل تعریف می‌کند: هرچه فکر کنید دارو و درمان کردیم. تزریق 21 آمپول هم کارساز نشد.

او از سر استیصال حرف می‌زند. از ما می‌خواهد مسئولان را با خودمان به محل ببریم یا حرف‌هایش را به آن‌ها منتقل کنیم، شاید این درد را کودکان دیگر تجربه نکنند.

او ما را در مسیر همراهی می‌کند. همان‌طور که با هم قدم می‌زنیم، به مسیر فاضلابی می‌رسیم که از انتهای بولوار پنجتن وارد کشف‌رود می‌شود. می‌گوید: این جریان آبی است که به رودخانه کشف‌رود می‌ریزد. شاید از دور به نظر تماشایی بیاید اما در واقع، پسماندی پر از آلودگی است و این آب در مزارع ما استفاده می‌شود.

جان شهر در خطر است

او حرف می‌زند و ما به حرف‌هایش فکر می‌کنیم. می‌گوید: کافی است دوربینی اینجا بگذارید. آن وقت خواهید دید چقدر راحت آب از کانال‌های فاضلاب خانگی، کارخانه‌های تولیدی به‌ویژه چرم و تانکرهای فاضلاب به رودخانه می‌ریزد. مسیر را که دنبال کنید، می‌بینید آب چگونه شبانه توسط تعدادی از کشاورزان وارد مزارع می‌شود و پای درختان و سبزی‌ها می‌رود و چند روز بعد همین محصولات را در میوه‌فروشی‌های سطح شهر خریداری می‌کنیم.

وعده‌ عمل نشده شرکت آب و فاضلاب

محمد حسین‌زاده، عضو شورای اجتماعی محله التیمور، یکی از کشاورزان مجاور کشف‌رود است. آن‌ها مزرعه‌ای خانوادگی دارند و این حرفه نسل‌به‌نسل بینشان چرخیده است. محمد عاشق شغل پدری خود است. نتوانسته است دل از این کار برگیرد و هنوز در کار کاشت انواع سبزیجات و صیفی‌جات است.

او درباره شرایط آبیاری سال‌های اخیر کشف‌رود می‌گوید: تا چندی پیش، بیشتر کشاورزان از آب کشف‌رود برای آبیاری مزارع خود استفاده می‌کردند اما با جمع کردن موتورها، تعدادی از آن‌ها از آب چاه استفاده می‌کنند. البته هنوز هم پیدا می‌شوند کسانی که در طول مسیر به صورت شبانه باز هم از آب کشف‌رود برای آبیاری مزارع خود استفاده می‌کنند و این فاجعه است.

حسین‌زاده هم از سر استیصال و برای سلامتی همه مردم شهرش می‌خواهد مسئولان پی کار بیایند. می‌گوید: مسئولان به‌راحتی میتوانند با ایجاد چند تصفیه‌خانه مشکل رودخانه و کشاورزان را حل کنند و سلامت جان شهروندان را بخرند. شرکت آب و فاضلاب از چند سال پیش قرار بوده است تصفیه‌خانه ایجاد کند اما تا امروز کاری جز جمع کردن موتور آب کشاورزان انجام نداده است.

از بین رفتن گونه‌های گیاهی حاشیه کشف‌رود

محمد سلیمی کارشناس حفاظت و مهندسی رودخانه‌هاست و کارشناس مسئول پروژه آزادسازی کشف‌رود. صحبت‌هایش را با اشاره‌ای کوتاه به پیشینه آن شروع می‌کند و می‌گوید: همه می‌دانند قدمت کشف به ده‌ها هزار سال پیش بازمی‌گردد و دلایلی مانند ایجاد سد در سرشاخه‌های آن و خشک‌سالی باعث شده است امروز شاهد باشیم بیشتر آب رود را فاضلاب تشکیل دهد. این موضوع زنگ خطر است، هم برای موجودات زنده هم برای فضای سبز.

سلیمی باور دارد باید برنامه‌ریزی درستی برای استفاده از این ظرفیت شود. ادامه می‌دهد: وجود فاضلاب‌های صنعتی و خانگی در آب آن‌قدر معیوب هست که جان خیلی‌ها را به خطر بیندازد اما این روند را می‌توانیم با احداث چند تصفیه‌خانه جبران کنیم و اکوسیستم را تا اندازه‌ای به شرایط قبل بازگردانیم.

روایت‌های سلیمی از گذشته‌های نه‌چندان دور این حوالی شنیدنی است وقتی تعریف می‌کند: در سال‌های نه‌چندان دور شاهد تنوع زیستی متنوع و جذابی در حاشیه کشف‌رود بودیم اما حالا گیاهان کمی باقی مانده‌اند و تنها در بخش کوچکی از حاشیه این رود شاهد گزهای وحشی و حیواناتی همچون گراز، خرگوش، گربه وحشی و خارپشت هستیم.

دریای محلی‌ها

فعالان محیط زیست در طول سالیان متمادی به‌ویژه سال‌های اخیر با ورود به وضعیت نابسامان کشف‌رود سعی کردند توجه مسئولان و افکار عمومی را به این رودخانه معطوف کنند.

فرشته تقی‌زاده یکی از آن هاست، کارشناس شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی و عضو هیئت مدیره شبکه سمن‌های محیط زیستی استان.
دغدغه او هم دل‌نگرانی همه کارشناسان مسائل محیط زیست است. او به همراه تشکل‌های مردمی، همه هم و غمشان را گذاشته‌اند برای زنده کردن «رودخانه مرگ» یا همان کشف‌رود. «رودخانه مرگ» تعبیر آن‌هاست. او تعریف می‌کند: کشف‌رود از صدها سال پیش وجود داشته است و همه مستندات تاریخی مانند اشعار شاهنامه فردوسی و نام دریا که محلی‌ها روی آن گذاشته بودند نشان از عظمت و تاریخ غنی آن دارد.

تقی‌زاده ادامه می‌دهد: کشف‌رود امروز به دلیل انسداد سرشاخه‌ها و کاهش نزولات آسمانی دیگر مانند گذشته پرآب نیست و تنها جریانات سیلابی در برخی فصل‌های سال به‌ندرت از آن عبور می‌کنند. در طول مسیر، عبور فاضلاب‌های خطرناک و سمی برخی کارخانه‌ها مانند چرمشهر آلودگی آن را دوچندان می‌کند. در طول مسیر کشف‌رود، همین آب آلوده از سوی کشاورزان برای آبیاری مزارع برداشت می‌شود و شما بقیه جریان را حدس بزنید!

هنوز هم منتظر یاری هستیم

این فعال محیط زیست ادامه می‌دهد: سال 98 گزارش‌های مردمی از این رود باعث شد در آن بازه زمانی با مضمون «یک دهه کشت مرگ در کشف‌رود» مورد توجه بسیاری از رسانه‌ها قرار گیرد. پس از آن بود که مدیریت و سامان‌دهی کشف‌رود به شهرداری سپرده شد و ما امید پیدا کردیم همت عالی این نهاد به حل مشکلات آن منجر شود. با وجود اقداماتی که انجام شده است، هم‌چنان کار خاص و اثرگذاری را برای جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب‌ها شاهد نیستیم به طوری که متأسفانه هنوز از تصفیه‌خانه سپتاژ شهرداری که قرار بود فاز یک آن خرداد سال گذشته به بهره‌برداری برسد خبری نیست.

حتی اعلام شد فاز یک و 2 آن آذر 1400 به بهره‌برداری برسد که به دلایلی به تعویق افتاد. علاوه بر این، هیچ اقدامی در کالورت التیمور که فاضلاب جاری خانگی را به پنجتن و کشف‌رود منتهی می‌کند نشده است. درباره احداث فاز دوم تصفیه‌خانه چرمشهر نیز که آلوده‌ترین فاضلاب را به محیط منتقل می‌کند خبری نیست.

تأسیس تصفیه‌خانه جدید

بیشتر محلات و مناطقی همچون پنجتن، طبرسی شمالی و بولوار رسالت هنوز به شبکه فاضلاب شهری متصل نشده‌اند و فاضلاب هزاران منزل مسکونی از این کال‌ها به کشف‌رود ریخته می‌شود. شهروندان نیز بدون اینکه قصدی داشته باشند در آلودگی کشف‌رود سهیم‌اند.

معاون بهره‌برداری و توسعه فاضلاب مشهد درباره ساخت تصفیه‌خانه‌های جدید به شرط تخصیص اعتبار و صدور مجوز خبرهای خوبی دارد. او می‌گوید: شرکت آب و فاضلاب متولی کشف‌رود نیست و مدیریت کشف‌رود برعهده شهرداری و شرکت آب منطقه‌ای است. اما ما هم وظیفه خود دانستیم برای احداث تصفیه‌خانه‌های فاضلاب و شبکه جمع‌آوری فاضلاب در محدوده کشف اقدام ‌کنیم بیشتر به این علت که فاضلاب را تصفیه کنیم و آن را به شرکت آب منطقه تحویل ‌دهیم تا به مصارف کشاورزی برسد و اگر مازادی داشت به کشف‌رود ریخته شود.

مهدی حاجی‌آبادی در توضیحات بیشتر می‌گوید: احداث سه تصفیه‌خانه‌ و ارتقای یک تصفیه‌خانه را در دستور کار داریم که می‌توان از طریق آن‌ها بخش زیادی از مشکلات کشف‌رود را حل کرد. عملیات ساخت اولین تصفیه‌خانه‌ خرداد سال جاری در محدوده طبرسی شمالی آغاز خواهد شد و ظرفیت آن حدود 68 هزار متر مکعب است.

هم‌چنین در حال گرفتن مجوز برای احداث تصفیه‌خانه خین‌عرب هستیم تا سال آینده بتوانیم ساخت آن را آغاز ‌کنیم. برنامه دیگری که در انتظار مصوبه و پایان مراحل قانونی آن هستیم به تصفیه‌خانه پرکندآباد3 مربوط می‌شود که ظرفیت تصفیه روزانه آن حدود 46 هزار متر مکعب فاضلاب است. در حال ارتقای تصفیه‌خانه پرکندآباد2 نیز هستیم تا ظرفیت آن را به دویست هزار متر مکعب افزایش دهیم. علاوه بر تصفیه‌خانه‌ها، شهرداری مشهد نیز که فرماندهی یکپارچه کشف‌رود را برعهده دارد قرار است یک سپتاژ تصفیه‌خانه شهری را در جاده میامی احداث کند.

کشف، زیستگاه انسان ابزارساز

پیدایش ابزارهای سنگی شامل ساطور و تیغه‌های هشتصدهزارساله و حتی یک‌میلیون‌ساله در کناره‌های کشف‌رود، این منطقه را در شمار نخستین زیستگاه‌های انسان ابزارساز در آسیای غربی قرار می‌دهد. نام کشف‌رود تنها در قرون چهارم و در شاهنامه فردوسی دیده می‌شود.

مهدی سیدی، مشهدپژوه، هم در کتاب جغرافیای تاریخی شاهنامه آورده است: سرچشمه کشف رود در کنار شهر رادکان واقع در هفتادکیلومتری شمال غرب مشهد قرار دارد و رودخانه‌های فرعی دیگری از دو رشته کوه هزارمسجد و بینالود به آن می‌ریزند. کشف رود از حدود یک‌فرسنگی شمال مشهد می‌گذرد و در محل پل خاتون واقع در جنوب شرق سرخس با فاصله تقریبی ۱۵۰ کیلومتر به هریرود می‌پیوندد.

سامان‌دهی کشف‌رود در دستورکار شورای شهر

نمایندگان شورای اسلامی مشهد، تلاش ویژه‌ای برای سامان‌دهی حاشیه شهر انجام می‌دهند. سیدابراهیم علیزاده، رئیس کمیسیون سامان‌دهی حاشیه شهر، از توجه ویژه شورای شهر برای سامان‌دهی بستر کشف‌رود و حریم آن می‌گوید و اینکه انجام این کار نیازمند توجه همه دستگاه‌های استان و همچنین مجلس شورای اسلامی است که ان‌شاءا... بتوان کاری که شایسته و درخور این رود کهن و قدیمی شهر توس است، انجام داد.

علیزاده ادامه می‌دهد: قطعا انجام این کار نیازمند برنامه مطالعاتی و پژوهشی وسیع است که شورا پیگیر آن خواهد بود.