برگی از تاریخ نقش زنان در بازار داد و ستد مشهد

 چه کسی فکر می‌کرد یک برگه بی‌ارزش در داد و ستد روزانه بازار محلی، یک روزی سند تاریخی و هویتی برهه‌ای از زمان بشود؟ برگه‌هایی که با دورریختنی‌ها همراه نشده‌اند و در صندوقچه‌های انباری باقی مانده‌اند، این روزها سندی شده‌اند و سر از اتاق‌های ایزوله درآورده‌اند و بار هویتی یک زمان به‌خصوص را به دوش می‌کشند.

شمار این اسناد کم نیست و به بیش از 200 هزار رسیده‌ است. به طور کلی در تعریف سند باید گفت سند تاریخ، هویت ملی، فرهنگی و اقتصادی یک شهر و کشور است و یکی از منابع تجدیدناپذیر برای تدوین تاریخ گذشته است.

این هفته به مناسبت روز اسناد به سراغ اداره اسناد آستان‌قدس رضوی رفته‌ایم تا ضرورت نگهداری اسناد و حفظ آن به‌عنوان هویت تاریخی را  از زبان دکتر الهه محبوب‌فریمانی، محقق و سندشناس آستان‌قدس رضوی بشنویم.

قرن 4 هجری و اولین سند

همیشه اولین‌ها جالب و جذاب هستند. اولین اسنادی که در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شدند، قرآن‌هایی اهدایی و یا وقفی بوده‌اند که برای نگهداری آن‌ها به دستور تولیت وقت آستان‌قدس اتاقی کوچک در نظر گرفته شده بود. محبوب در این‌باره می‌گوید: سابقه نگهداری اسناد در آستان‌قدس به قرن 4 هجری بازمی‌گردد.

 این سند‌ها شامل قرآن و جزوه‌های قرآنی می‌شدند که وقف بارگاه منوره شده‌اند اما به‌تدریج مخصوصا در دوران صفویه که شمار اسناد و کتاب‌های وقفی به آستان‌قدس بیشتر شد، تصمیم گرفته شد که این اسناد در کتابخانه نگهداری شود. بعد از این تصمیم کم‌کم نگهداری از فرامین پادشاهان، به‌خصوص شاهان قاجار نیز به اسناد اضافه شد.

 تمامی این اسناد در اتاقی کوچک نگهداری، بدون درنظر گرفتن شرایط لازم، حفظ می‌شدند. در سال 1376 با تصمیم تولیت اداره‌ای برای اسناد در نظر گرفته و از نحوه نگهداری اسناد در سازمان اسناد ایران الگوبرداری شد تا اسناد به‌صورت اصولی و مدون طبقه‌بندی شوند.

مدارک قابل اثبات

اسناد و برگه‌‌هایی که امروزه از اعصار و قرون مختلف در اداره اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند، به گفته محبوب مدارک قابل اثباتی هستند که به‌خاطر ذات سند، بدون قصد و غرض نوشته شده‌اند. محبوب در توضیح این سخن می‌گوید: اسنادی که ما در اداره اسناد نگهداری می کنیم، اسنادی از معاملات روزمره هستند و یا در دیوان و دستگاه‌های اداری نوشته شده اند. این اسناد نمی‌توانند با غرض‌ورزی و یا جعلی نوشته شده باشند. به طور کلی اسناد بر خلاف منابع، مدارکی قابل اثبات و استناد هستند.

بزرگ‌ترین آرشیو خصوصی ایران

بنا به گفته محبوب، اداره اسناد آستان‌قدس به‌دلیل وسعت و همچنین دارا بودن مجموعه‌های بی‌نظیری از اسناد، به‌عنوان بزرگ‌ترین آرشیو خصوصی ایران شناخته می‌شود. وی توضیح می‌دهد: آستان‌قدس رضوی تشکیلات بسیار بزرگی با قدمت پانصدساله است که از دوره صفویه شکل و رنگ دیگری گرفته است.

این تشکیلات به‌خاطر دارا بودن ارتباطات و مکاتبات زیادی که با دستگاه‌های مختلف حکومتی و دولتی داشته است، اسناد زیادی دارد. همین موضوع اداره اسناد آستان‌قدس را تبدیل به بزرگ‌ترین آرشیو خصوصی ایران کرده است. این رکورد نه‌تنها در ایران، بلکه در دنیا هم از آن آستان‌قدس رضوی می‌باشد و اسناد مهمی که ما از دوره صفویه داریم، ثبت جهانی شده است.

اسناد وقفی از سراسر ایران

شمار اسنادی که مردم از طریق وقف به آستان‌قدس رضوی اهدا کرده‌اند، بسیار زیاد است و دامنه این اسناد نیز گسترده. محبوب درباره اسناد وقفی که بخش مهمی از اداره اسناد آستان‌قدس رضوی را تشکیل می‌دهند، می‌گوید: بخش مهم و بزرگ اداره، اسناد مربوط به اسناد وقفی و به‌خصوص وقف‌نامه‌ها می‌شود.

 این وقف‌نامه‌ها از طریق اهدا به ما رسیده است و دامنه آن بسیار وسیع است و شامل احکام، فرامین، عقدهای شرعی و حقوقی می‌شود. این وقف‌نامه‌ها از شهرهایی چون یزد، تبریز، اصفهان و شیراز آمده‌اند.

هزینه برای خرید سند

محبوب می‌گوید:  اسنادی در آستان‌قدس هستند که از نظر اهمیت در درجه بالایی قرار دارند. اسنادی که حتی آستان‌قدس رضوی حاضر به پرداخت مبلغ عرفی برای خرید آن است. این محقق در این‌باره توضیح می‌دهد: این اسناد که بیشتر مربوط به تعاملات و ارتباطات تشکیلاتی آستان‌قدس می‌شود، اگر اهدا نشوند، از سوی کارشناسان شناسایی و با در نظر گرفتن مبلغی از فرد خریداری می‌شوند. سالانه چند صد میلیون تومان از طریق اداره اسناد صرف خرید این اسناد می‌گردد.

اسناد مدرن پرطرف‌دار

این کارشناس حفظ اسناد ادامه می‌دهد: در دنیای دیجیتالی، نگهداری اسناد دیجیتالی و یا الکترونیکی یکی از اهداف اداره اسناد آستان‌قدس رضوی است. بخشی از اداره اسناد را اسناد دیجیتالی و الکترونیکی پر کرده‌اند. این اسناد شامل عکس‌ها، نوارها، فیلم‌ها و حتی صفحات گرامافون می‌شوند. به این بخش از مخزن، اسناد دیداری و شنیداری می‌گوییم. همچنین اسنادی که از طریق مکاتبات الکترونیکی هستند نیز برای ما اهمیت دارند و در حال جمع‌آوری و آرشیو است.

قدیمی‌ترین سند، مربوط به دوره سلاجقه

قدیمی‌ترین سندی که در اداره اسناد می‌توانید پیدا کنید، مربوط به دوره سلاجقه است. این سندها که به سندهای مالی سلاجقه معروف هستند، چندی پیش رونمایی شدند. محبوب در این‌باره اظهار می‌کند: قدیمی‌ترین سندی را  که در اداره اسناد نگهداری می‌شود، 2 هفته پیش رونمایی کردیم. این سندها مربوط به قرن 6 و دوره سلاجقه می‌شود و شامل چند برگ سند مالی است.

 این اسناد بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین اسناد حسابداری در ایران هستند که مربوط به خراج منطقه اسفراین و نیشابور و همچنین اسناد مالی دیگر می‌شوند. قبل از اینکه این مجموعه به دست ما برسد، اسناد دوره صفویه  تا 10 هجری که شامل 30 برگ سند مالی می‌شدند، از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین اسناد ما به شمار می‌رفتند.

اسناد همه معتبر هستند

به گفته محبوب، محقق و سندشناس تمامی اسنادی که در اداره اسناد آستان‌قدس حفظ و نگهداری می‌شوند، معتبر هستند. دلیل آن را هم تنظیم اسناد در دیوان اداری عنوان می‌کند: «همه سندهایی که در اداره اسناد نگهداری می‌شوند، معتبرند؛ چون در دیوان یا اجتماع تنظیم شده‌اند. اسنادی که ما نگهداری می‌کنیم، مهر دارند و یکی از مشخصه‌هایی که سند را معتبر می‌کند، مهردار بودن آن است. 

همچنین تیم کارشناسان سند کاغذ، خط و تذهیب سند را بررسی می‌کنند. به طور مثال اگر در سندی از دوره قاجار از خط تعلیق استفاده شده باشد، این سند معتبر نیست؛ چرا که در این دوره از خط نستعلیق استفاده می‌شده. همچنین کاغذ سمرقندی مربوط به قرن 6 و 7 هجری می‌شود. در این مدت بیست‌ساله که من سندخوانی می‌کنم، تنها یک مورد وقف‌نامه هندی از درجه اعتبار ساقط بود.»

اسناد زنان

آن‌طور که از اسناد موجود برمی‌آید، زنان جزو جدایی‌ناپذیر معاملات و فعالیت‌های اجتماعی بوده و هستند. فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی زنان در منطقه ما ید طولایی دارد که محبوب در ادامه صحبت‌هایش به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «جالب‌ترین سندهایی که من در مدت خدمت در اداره اسناد دیدم، اسناد مربوط به زنان و فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی و بعضا سیاسی آن‌ها بوده است. 

به‌طور مثال ما از دوره صفویه زنان شاغل در آستان‌قدس رضوی داشته‌ایم. همچنین زنانی با فعالیت‌های پزشکی، پرستاری، خدامی و غیره بوده‌اند. به عقیده من جالب‌ترین اسناد اداره اسناد مربوط به فعالیت‌های زنان در جامعه است که بعضا با محدودیت‌هایی که در برهه‌هایی از زمان برای فعالیت‌ آن‌ها وجود داشته، باز هم در جامعه فعال بوده‌اند.»

معامله یک زن و سند آن زمانی که مغولان به ایران حمله کرده‌اند نشان می‌دهد که، زنان مشهدی در عرصه‌های اجتماعی بسیار فعال بوده‌اند. در داد و ستدها همیشه ردی از زنان در اسناد دیده می‌شود. سخت‌ترین سندی که در اداره اسناد خوانده شده است، سندی مربوط به خرید و فروش ملک یک زن در سال 618 هجری هم‌زمان با حمله مغول به ایران است که با خط تعلیق پیچیده و دشوار نوشته شده است.

سند جالب یک یهودی

برگه سند مربوط به وقف یک خانه از سوی زنی یهودی که در اصفهان زندگی می‌کرده، یکی دیگر از اسناد جالب در اداره اسناد آستان‌قدس رضوی است. این زن یهودی در سال 1147 در انتهای دوره صفویه خانه خود را وقف زائران امام رضا(ع) کرده است.

مجموعه اسناد اهدایی در میان تمام اسناد اهدایی به اداره اسناد، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مجموعه اهدایی به مرکز اسناد مجموعه‌ای از اسناد مالی جنوب خراسان است. اسنادی که در سال 1361 توسط فردی از جنوب خراسان به اداره اسناد اهدا شده است. این اسناد 180 هزار برگ است و شامل خراج اسفراین و نیشابور و همچنین مشهد می‌شود.

مجموعه اسناد «عَلَم» نیز از دیگر اسناد معتبر و مهم این اداره است. در این میان نباید از اعلامیه‌ها و بیانیه‌های مهم به جا مانده از روزهای انقلاب غافل ماند. همچنین نامه‌های اداری در زمان جنبش تنباکو که از کمپانی رژی اصفهان خریداری شده است، از دیگر مجموعه‌های مهم اداره اسناد به شمار می‌رود.

هدف، حفظ میراث آستان‌قدس

به گفته محبوب، حفظ میراث آستان‌قدس رضوی و همچنین هویت شهر مشهد از مهم‌ترین اهداف اداره اسناد برای نگهداری و حفظ اسناد است: «تا قبل از افتتاح شعبه سازمان اسناد کشور در مشهد ما تنها اداره اسناد شرق کشور بودیم.

البته ما بیشتر به دنبال حفظ تاریخ و میراث آستان‌قدس هستیم. ضمن اینکه خیلی از افراد به‌خاطر قداستی که حرم مطهر رضوی دارد، دوست دارند که اسناد و وقفیات خود را به این بارگاه منوره اهدا نمایند و ما هم برای حفظ تاریخ و فرهنگ وظیفه نگهداری اسناد را بر عهده گرفته‌ایم.