نخستین موزه وقف کشور؛ مخزن یادگاری‌های بقاع متبرکه

پنجمین روز از دهه کرامت، روز بزرگداشت و تجلیل از امامزادگان و بقاع متبرکه است که با عنوان «امامزادگان، ذخایر معنوی جامعه» در تقویم رسمی کشور نام گذاری شده است. اولین موزه ثبت شده وقفی کشور که در اداره کل اوقاف و امور خیریه استان خراسان رضوی واقع شده، از چهار سال گذشته به جمع آوری، مرمت و نگهداری اشیای امامزادگان بقاع متبرکه خراسان همت گمارده و به جمع‌اوری وتکریم آنچه از دل وقف و نذرهای مردم برآمده، پرداخته است.

این اشیا شامل چراغدان، شمعدان، گلاب‌دان می‌شود. همچنین در این موزه می توان انواع نسخه های خطی شامل وقف نامه های قدیمی چاپ شده روی کاغذ و وقف نامه های سنگی، قرآن های نفیس از دور ه ایلخانی و قرن های مختلف دیگر، نمادهای عزاداری ویژه ایام محرم و صفر شامل علم و... از دوره صفویه، قاجار و معاصر، کتیبه های قدیمی برخی بقاع متبرکه مانند کتیبه سنگی عارف عباسی معروف به پیرپالان دوز و... را همدید. موزه وقف مشهد درخیابان آبکوه روزهای دوشنبه و چهارشنبه در ساعات اداری وبه صورت رایگان آماده بازدید علاقه مندان است.

360یادگار از تاریخ

پس از ورود به اداره کل اوقاف خراسان رضوی، در سمت چپ به طرف موزه وقف حرکت خواهید کرد. دری زیبا با شیشه های رنگین نزدیک به ورودی موزه واقع شده است که علاوه بر تأمین روشنایی، نور را بسیار زیباتر به داخل این مجموعه می تاباند و فضا را برای ورود به موزه آماده می کند. داخل موزه وقف مشهد، 360شیء با کاربری و تقسیم بندی مشخص در غرفه ها چیده شده اند. بیشتر اشیا هم از دو بنای امامزاده ابراهیم قوچان و محمدعابد کاخک گناباد جمع آوری شده است .

فروغ فیروزی جهان تیغی، مسئول آزمایشگاه موزه وقف اداره کل اوقاف خراسان رضوی که دانش آموخته ارشد مرمت اشیای تاریخی است، می گوید: در یک سال گذشته تمرکز موزه روی مرمت کتب تاریخی بوده است. ما نزدیک به 2هزار نسخه خطی در آرشیو موزه داریم که از بین این ها 52نسخه بسیار شاخص و به دوره ایلخانی و صفوی مربوط است. این نسخه ها کدبرداری و شناسنامه دار شده اند و تا امروز توانسته ایم 25نسخه از آن را مرمت کنیم. به گفته او، موضوع بیشتر این کتاب ها در حوزه فقه هستند و کتاب های قرآن و نهج البلاغه که از امامزاده ها جمع آوری شده است نیز دیده می شود.

از قضا قدیمی ترین شیء موزه هم یک نسخه قرآن خطی مربوط به دوره ایلخانی است که در غرفه کتب خطی نگهداری می شود. آن طور که فیروزی می گوید، این قرآن از کاغذ سمرقندی است و دورتادورش شرفه دارد و طلاکوب است و به خط خوب و زیبایی نوشته شده است؛ اما کاتب قرآن مشخص نیست. گویا این قرآن از گذشته در اداره اوقاف نگهداری می شده است.

زیورآلات زنانه

به گفته این کارشناس، بیشتر اشیای این موزه به وقفیات مراسم مذهبی به ویژه عزاداری سیدالشهدا(ع) مربوط است. چنان که غرفه ای ویژه مراسم عزاداری سیدالشهدا(ع) در موزه ترتیب داده شده است. فیروزی می گوید: اینجا ظروفی داریم که برای مراسم مذهبی محرم و صفر، نذر امامزاده ها می شده است؛ ظروفی مانند قابلمه، سماور، استکان و نعلبکی و...

غرفه زیورآلات زنانه نیز نشانه ای دیگر از ارادت زنان به مراسم عزاداری سیدالشهدا(ع) بوده است. در این غرفه، زیورآلاتی از جنس نقره و وَرشوُ چیده شده است که به نوعی ارزشمندترین دارایی بانوان به حساب می آمده و ا زسوی آن ها به امامزاده ها هدیه داده می شده است تا برای تأمین نیازهای ضروری امامزاده فروخته شوند.

سنگاب

سنگاب یکی دیگر از اشیای جالب و خاص موزه است که در فضاهای مذهبی برای مصرف آب استفاده می شده است؛ شئی سنگی بزرگ به صورت قدح که به گفته فیروزی در دوره صفوی با نقوش خاص روی آن قلم زنی می شده است. سقابه هم شیء سنگی بزرگ دیگری است که از آن برای نگهداری آب سرد در فضاهای مذهبی استفاده می کرده اند.

در غرفه ابزارآلات شبیه خوانی نیز انواع شمشیرها و متعلقات و ادوات مرتبط با مراسم های شبیه خوانی چیده شده است. شمشیرها به دوران صفوی و قاجار مربوط است. نمادهای تعزیه هم مانند سپر و المان های بالای علم که به شکل دست است، دیده می شود.

غرفه روشنایی

فیروزی به غرفه روشنایی هم اشاره می کند و می گوید: ما اینجا پایه شمعدانی های بسیار منحصربه فرد داریم که قلم زنی خاص دوره صفوی روی آن ها دیده می شود. این پایه شمعدانی ها در کاخ ها استفاده می شده است، اما در گذر زمان به دلیل ارزشی که داشته اند، به امامزاده ها و فضاهای متبرکه اهدا شده اند.

ما اینجا پایه شمعدانی های بسیار منحصربه فرد داریم که قلم زنی خاص دوره صفوی روی آن ها دیده می شود. این پایه شمعدانی ها در کاخ ها استفاده می شده است، اما در گذر زمان به دلیل ارزشی که داشته اند، به امامزاده ها و فضاهای متبرکه اهدا شده اند

او درباره «شمعدانی های قمری» دوره قاجار نیز می گوید: داخل این شمعدانی ها فنری وجود داشته است که وقتی شمع را درون شمعدانی قرار می دادند، فنر به شکل متراکم به سمت پایین حرکت می کرده و با آب شدن شمع، شمع به سمت بالا می آمده و فضا را روشن نگه می داشته است. جنس این شمعدانی ها از برنج است، زیرا مقاوم ترین جنس آن زمان بوده است.

چلچراغ هجده شاخه

در قسمت میانی موزه چلچراغی بسیار بزرگ قرار گرفته که از امامزاده محمدعابد کاخک گناباد به اینجا آمده و به دوره قاجار مربوط است. فیروزی درباره ویژگی های این روشنایی می گوید: این چلچراغ هجده شاخه دارد و از جنس برنج ساخته شده و همه سرشاخه هایش منداب داشته که با شمع روشن می شده است. نمونه کوچک تر این چلچراغ با شانزده شاخه، در موزه مردم شناسی آستان قدس رضوی نگهداری می شود.

درواقع یکی از خاص ترین اشیای این موزه منداب یا همان چراغ روشنایی است. منداب ها از جنس برنج و پایه دار و سه طبقه است. به گفته فیروزی، داخل منداب روغن می ریختند و فتیله هایش را روشن می کردند. قیچی های کنار منداب هم از جنس آهن هستند و با آن ها فتیله ها را برش می دادند. غرفه قندیل ها همان لوسترهای امروزی ما هستند که به عنوان منبع نور و زیبایی در امامزاده ها استفاده می شده است.

کتیبه پیرپالان دوز

به سمت غرفه دیگری پیش می رویم؛ غرفه ای ویژه وقف نامه ها. کارشناس مرمت موزه اوقاف با اشاره به تعدادی از این و قف نامه‌هامی گوید: در اینجا وقف نامه های سنگی نگهداری می شوند که البته وقف نامه های پوستی نیز داشتیم که به دلیل وضعیتشان به مخزن منتقل شدند. وقف نامه ها اسنادی هستند که افراد مشخصا اموال و وسایلی را که وقف می کردند، روی آن ها ثبت و روی سنگ ها حکاکی می کردند. قدیمی ترین کتیبه در این موزه به مقبره پیرپالان دوز متعلق و به سال955 قمری مربوط است.

وقف نامه های سنگی، همچنین متعلق به خانه، رباط یا حمام هم بوده اند که روی سردر بناها نصب می شدند. روی بدنه همه اشیا، مشخصات وقف کننده و محل وقف کنده کاری شده است. از طرفی روی آن ها جمله لعنت و نفرین به کسی که به این شیء چشم داشته باشد و بخواهد از آن استفاده دیگری کند نیز ثبت شده است.

اما سالن توسعه موزه که در انتهای این مکان قرار گرفته، تغییر کاربری داده است و به تازگی ضریحی چوبی مربوط به امامزاده علی اکبر و 150سال پیش از داورزن سبزوار در آن قرار گرفته است.

وقف های مردمی

اما اتفاق خوب در موزه وقف اداره اوقاف، اختصاص یکی از غرفه های موزه به اشیای وقف شده از طرف مردم است. مسئول آزمایشگاه موزه وقف اداره کل اوقاف دراین باره می گوید: ما این امکان را داریم که با دریافت مبلغی اندک، اشیای باارزش مردم را که امکان نگهداری از آن را ندارند یا به مرمت نیاز دارد، مرمت کنیم و اگر تمایل داشتند، با نام خودشان در موزه به نمایش خواهیم گذاشت.

علاوه بر این، نامه ای به شهرستان ها فرستاده ایم که اشیای ارزشمند امامزاده هایشان را برای موزه وقف بفرستند. درهرصورت وجود این موزه در مرکز شهر، فرصت بسیار مغتنمی برای علاقه مندان است تا در سفری کوتاه، تاریخی چندصدساله را طی کنند.