تأمین روشنایی حرم با روغن گیاهی

 در روزهایی که با اوج‌گرفتن گرمای هوا، مصرف برق درحال رکورد‌شکنی است و هر لحظه بیم قطعی برق می‌رود، می‌‌خواهیم از روزهایی یاد کنیم که صفویان برای تأمین روشنایی حرم‌مطهر به استفاده از روغن‌های گیاهی رو آوردند و با پیشرفتشان در این راه، در تشکیلات دیوانی خود محلی را با نام «عصارخانه» راه انداختند. محلی که افراد شاغل در آن، دانه‌های گیاهی را از مزارع جمع می‌کردند و برای روغن‌گیری به عصارخانه می‌آوردند.

روغن‌گیری از دانه‌های مزرعه عتیق‌علی

عصار‌خانه‌ها در روزهایی که از برق‌کشی خبری نبود، در همه شهرهای ایران وجود داشت. محل‌هایی که به‌صورت پیشرفته، صفویان آن‌ها را راه‌ انداختند. در همان دوره آستان‌قدس برای اینکه بتواند خودش هم در تولید روغن موردنیاز روشنایی حرم‌مطهر نقش داشته باشد، دو عصارخانه راه‌ انداخت. 

عصارخانه‌ها به‌شکل گنبدی و مدور و از دوطبقه تشکیل شده بودند. وسط اتاق روغن‌گیری، پایه‌ای محکم به‌ارتفاع یک‌متر و به‌شکل دایره ساخته می‌شد که روی آن سنگ آسیاب بزرگ قرار می‌دادند. سوراخ سنگ آسیاب و پایه روی هم قرار می‌گرفت و برای چرخاندن آن طنابی به شتر یا دیگر چهارپایان وصل می‌شد. 

این دو ساختمان عصارخانه آن زمان در مزرعه کنه‌بیست و شاه‌طغای بود که از موقوفات عتیق‌علی منشی به حساب می‌آمد

با حرکت سنگ‌ها دانه‌ها داخل آن ریخته می‌شد. بعد از نرم‌شدن دانه‌های روغنی، آب اضافه می‌شد و خمیر تهیه‌شده داخل حصیری ریخته می‌شد و کارگران با فشارآوردن آن، روغن تولید می‌کردند. روغن داخل حوضچه جمع می‌شد و بعد از گذاشتن داخل بانکه‌های مخصوص، به حرم‌مطهر منتقل می‌شد.

این دو ساختمان عصارخانه آن زمان در مزرعه کنه‌بیست و شاه‌طغای بود که از موقوفات عتیق‌علی منشی به حساب می‌آمد. البته به‌دلیل ارادت شیعیان آن زمان به امام‌رضا(ع) افراد زیادی بودند که با وقف مزرعه یا زمین یا پول خود برای روشنایی حرم‌مطهر قدم برمی‌داشتند.

[۲۷۵۸]

در آن زمان از این روغن در حرم‌مطهر برای روشنایی صفه امیر علیشیر، مسجد قبرستان، غسلگاه، مدرسه میرمحمد افضل، بیت‌الخلا در صحن عتیق، دارالشفاء، اتاق مؤذنان، مهمان‌سرا، مراسم نخل‌بندی و روشنایی روی نخل و اصطبل‌ها استفاده می‌شد.
البته این روغن گیاهی به‌جز روشنایی، برای تنظیف حرم‌مطهر هم به کار می‌رفت.

 به این صورت که روغن کنجد را به پنجره‌های اماکن متبرک و پشت‌بام‌های حرم‌مطهر می‌زدند و با پارچه و دیگر مواد پاک‌کننده تمیز می‌کردند.متأسفانه از عصارخانه‌های حرم‌مطهر هیچ اثری نمانده است تا ساختمان آن‌ها هم مثل چند عصارخانه در اصفهان به موزه تبدیل شود. تنها نشانه وجود این ساختمان‌ها و کارکردشان برای حرم‌مطهر سیصد سندی است که در بخش اسناد آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود.

منبع: اسناد موجود در آرشیو مدیریت امور اسناد و مطبوعات کتابخانه مرکزی آستان‌قدس و پژوهش‌نامه مهدی خانی‌زاده