اولین سردخانه‌ها در مشهد چگونه ساخته شدند؟

گرما و تابستان، بازار نوشتن از یخ را داغ می کند، خاصه که در تقویم 2مردادش، سالروز ساخت نخستین سردخانه مشهد را نوشته باشند. همین موضوع سبب شد در سطرهای بعدی از دلایل ساخت این سردخانه بگوییم و سری بزنیم به پستوی خانه های قدیمی شهر تا یاد اولین یخچال هایی را که وارد بازار مشهد شدند، هم تازه کنیم؛ یخچال هایی که سردی شان با عطر تند و گرم نفت پیوند خورده بود.

نگهداری مواد خوراکی در قدیم

در قدیم از مواد و مکان های طبیعی برای نگهداری طولانی مدت مواد غذایی استفاده می شد. نمک سود کردن، دودی کردن، استفاده از چاله های یخ، چاه آب، خشک کردن در برابر نور خورشید، آویزان کردن میوه ها از سقف اتاق، نگهداری میوه و مواد غذایی در کاه، انباری، سرداب، آب انبار و یخدان، از جمله روش های قدیمی نگهداری مواد غذایی بود. کوزه های سفالی هم برای خنک نگهداشتن آب استفاده می شد. همچنین اغلب خانه های قدیمی در کشور و به تبع آن، مشهد، زیرزمین هایی داشتند که به واسطه وجود حوضچه های آب و نرسیدن نور، مکانی مناسب برای نگهداری خوراکی ها بودند.

یخ مورد نیاز مردم هم توسط یخچال هایی که با خشت خام در اطراف یا داخل کوچه های شهر، ساخته می شدند، تأمین می شد؛ ظاهرا قدیمی ترین متنی که به توصیف این یخچال ها پرداخته، سفرنامه «شاردن» است. با این حال، قدمت یخچال های بزرگ در ایران، خیلی بیشتر از این حرف هاست. در مشهد، به صورت مشخص، از دوره صفویه به بعد، تعداد یخچال های شهر رو به افزایش گذاشت. بخش مهمی از این یخچال ها در غرب مشهد که به لحاظ ارتفاع و آب و هوا بهتر بود، قرار می گرفت.

شکل یخچال های مشهد، مخروطی شکل بود و با دولایه دیوار و کف آن را به عمق یک ونیم متر گود می کردند

متأسفانه امروزه اثری از این یخچال ها نیست. مرکز تجمع این یخچال ها، در زاویه شمالی خیابان منتهی به دروازه قوچان فعلی (میدان توحید) بود. شکل یخچال های مشهد، مخروطی شکل بود و با دولایه دیوار و کف آن را به عمق یک ونیم متر گود می کردند. در فصل زمستان، مسئول یخچال، آب را از نهر نادری که از وسط بالاخیابان عبور می کرد، به مخزن یخچال می رساند و پس از یخ زدن یک لایه 10 سانتی متری آب، روی آن را با کاه می پوشاند و دوباره آب را وارد مخزن می کرد تا به همان ترتیب یخ بزند.

بین لایه های 10 سانتی متری یخ، کاه می ریختند تا هم عایق مناسبی باشد و هم مقاومت یخ را در برابر گرما بیشتر کند. به این ترتیب، مشهد تا اواسط تابستان یخ داشت. بستنی فروش های اواخر قاجار و اوایل دوره پهلوی با همین یخ ها، بستنی درست می کردند؛ هرچند از خود یخ فقط برای سرد کردن بستنی استفاده می شد، بوی کاه که البته چندان خوشایند هم نبود، از همه بستنی ها به مشام می رسید!

دلایل ساخت نخستین سردخانه در مشهد

با پیشرفت فناوری و از اواخر دهه30 خورشیدی به دلیل موقعیت آب و هوایی مشهد و لزوم نگهداری از مواد غذایی و محصولات کشاورزی که جایگاه مهمی در اقتصاد این شهر داشتند، تأسیسات سرمایشی موردتوجه قرار گرفت که نهادهای دولتی، نقش مهمی در آن زمینه ایفا کردند، به ویژه وزارت کشاورزی و سازمان برنامه. این تلاش ها در نهایت ساخت نخستین سردخانه مشهد را به دنبال داشت ، و در ادامه، پای مهندس «لوئی سوژیه»، نماینده سامان خوار بار جهانی و دبیر بین المللی کار را به مشهد کشاند تا در این باره مطالعه کند.

این سردخانه از طرف دولت برای نگهداری و حفاظت گوشت به طرز مدرنی ساخته می شد تا با بهترین سردخانه های شهرهای بزرگ جهان برابری کند

او چندی بعد پس از مطالعات لازم، برای ارائه گزارش ۱۲ آذر ۱۳۳۷خورشیدی به تهران بازگشت. پیرو این بازدید در اردیبهشت ۱۳۳۸خورشیدی نیز تصمیم گرفته شد سردخانه ای در مشهد ساخته شود. این سردخانه از طرف دولت برای نگهداری و حفاظت گوشت به طرز مدرنی ساخته می شد تا با بهترین سردخانه های شهرهای بزرگ جهان برابری کند. همچنین سازمان ترویج کشاورزی، اداره کل اقتصاد، وزارت کشاورزی و سایر دستگاه ها نیز در همان سال ها در حال مطالعه برای ایجاد سردخانه برای نگهداری محصولات کشاورزی و لبنی در مشهد بودند.

در آگهی ای که آن زمان با عنوان «طرح ایجاد سردخانه برای محصولات کشاورزی» در روزنامه خراسان منتشر شده، آمده است: «اداره کل کشاورزی اطلاع می دهد به این دلیل که محصولات کشاورزی به خصوص فراورده های دامی فسادپذیر است و باید پس از تولید مصرف شوند و از طرفی نبودن انبار و سردخانه... تولیدکننده را دچار خسارت مالی می کند، سازمان ترویج کشاورزی و اداره کل اقتصاد وزارت کشاورزی و سایر دستگاه های مسئول تصمیم دارند طرح دقیق و کاملی برای ایجاد انبار و سردخانه ها با ظرفیت های لازم مطرح کنند. در این راستا قرار است طی دوماه آینده مطالعات مقدماتی این طرح با استفاده از تجربه های گذشته انجام، سپس برای ایجاد آن ها اقدام شود.»

کمبود یخ در مشهد

کمبود یخ در تابستان ۱۳۴۳خورشیدی باعث شد بار دیگر تأسیس کارخانه یخ سازی در مشهد مورد توجه قرار گیرد. شاید در همین راستا بود که سردخانه و یخ سازی بزرگ ۳هزار تنی شرق مشهد تأسیس شد که ظرفیت آن شامل هزارتن زیرصفر و ۵۰۰ تن بالای صفر بود. این سردخانه مرداد ۱۳۴۵خورشیدی به بهره برداری رسید و آماده پذیرش لبنیات، میوه، خشکبار، مرغ، گوشت و حبوبات شد. در این راستا آگهی پذیرش محصولات مذکور توسط این کارخانه که در آبکوه مستقر بود، در مردادماه به صورت روزانه در روزنامه آفتاب شرق منتشر می‌شد. این سردخانه در سال ۱۳۵۰خورشیدی ۲۶ کارگر داشت.

بر اساس گزارش سوم آبان ۱۳۴۸خورشیدی پس از تصویب هیئت عامل برنامه بین وزارت تولیدات کشاورزی و مواد مصرفی و یک مؤسسه استانی، قرارداد خرید لوازم سردخانه به امضا رسید تا از محل اعتبارات عمرانی برنامه چهارم کشور بودجه تأمین شود. این سردخانه به ظرفیت ۷ هزارو ۲۰۰ مترمکعب در زمینی به مساحت ۴۰ هزار مترمربع توسط پیمانکار ایرانی ساخته شد.

همت خانواده عصارنیا نیز در هفدهم آبان ۱۳۵۴خورشیدی، سبب ایجاد کارخانه یخ سازی و سردخانه «تگرگ» در مشهد شد که در زمینه تولید و بسته بندی یخ فعالیت می‌کرد. سردخانه ۵هزار تنی «سام» مشهد، وابسته به اداره کل بازرگانی، یکی دیگر از سردخانه‌هایی بود که با پایان عملیات ساخت و تجهیز آن در هفتم دی ۱۳۵۶خورشیدی به بهره برداری رسید.

این کارخانه در کیلومتر ۱۰ جاده قوچان- مشهد در زمینی به مساحت ۵۱ هزار مترمربع و دارای هشت سالن بزرگ و کوچک بود که تونل انجماد آن تا ۲۵درجه زیر صفر و ۵ درجه بالای صفر می‌توانست مواد غذایی شامل گوشت، کره، روغن و انواع میوه را نگهداری کند. همچنین در این زمان، سردخانه ۵هزار تنی «سپاد» هم فعال بود.

توجه آستان قدس به ساخت سردخانه

بر اساس مصاحبه زاهدی، نایب التولیه آستان قدس رضوی، در ششم اردیبهشت ۱۳۵۱خورشیدی طرح مقدمات سردخانه هزارو ۵۰۰ تنی و قابل توسعه به ۳هزار تن انجام و ساخت آن شروع شده بود. مبلغ ۱۵ میلیون ریال برای خرید ماشین آلات و مبلغ ۲۰ هزار ریال هم برای هزینه‌های نصب و ساخت آن هزینه شد.

سردخانه داری از حوزه‌هایی بود که بخش خصوصی هم تمایل مثبتی به آن نشان داد و به همین دلیل سردخانه‌های مشهد خصوصی بودند.

سردخانه توس (توکلی) با ظرفیت ۳ هزارتن، سردخانه شرق با هزارو ۵۰۰ تن، سردخانه نوبهار با ظرفیت ۷۰۰ تن و سردخانه مهریشا با ظرفیت ۳۷ هزارو ۵۰۰ تن مهم‌ترین سردخانه‌های مشهد بودند.

یخچال در خانه مشهدی ها

نگهداری از مواد غذایی در مشهد که مرکز تولید محصولات کشاورزی در کشور بود، اهمیت فراوانی داشت و از قضا همین هم دلیلی بود که سردخانه و کارخانه های یخ سازی، زودتر از کارخانه های یخچال سازی در مشهد راه اندازی شدند. با این حال برای تأمین یخ مردم نیاز بود پای یخچال به خانه ها باز شود.

یخچال ها در ابتدا به شکل نفتی و برقی تولید می شد، ولی استفاده از نوع برقی فقط زمانی که برق به شکل دائمی و ۲۴ساعته در اختیار جامعه بود، مورد استفاده قرار گرفت. اگرچه زمان دقیق ورود این کالا به خانه مشهدی ها و بازار مشهد مشخص نیست، طبق یکی از اسناد بیمارستان امام رضا(ع) احتمالا اولین یخچال نفتی در سال ۱۳۱۶خورشیدی و در زمان تولیت فتح الله پاکروان برای لابراتوار بیمارستان خریداری شده است. یخچال هنوز جزو کالاهای لوکس بود ولی مدل های مختلفی از آن وارد بازار می شد.

«فیلکو» یکی از یخچال های برقی بود که در سال ۱۳۲۸ خورشیدی در بازار مشهدبه شکل انحصاری توسط سوپر رادیو مهندس بخشایی فروخته می شد. یک یخچال برقی و نفتی الکترولوکس نیز در تیرماه ۱۳۳۱خورشیدی ازسوی آستان قدس رضوی خریداری شد. از همان سال به بعد، به تدریج انواع یخچال وارد بازار ایران و مشهد شد.