حاج حسين آقا ملك، با فضل و ادبي كه اندوخت و نیز اهدا و وقف املاك و اشياء نفيس به ویژه كتابخانه‌اي پربار برای مردم ايران، نام خود را برای همیشه در تاریخ ایران و حتی جهان اسلام جاودانه کرد. شاید بتوان از حیث مالی واقفان دیگری همچون «رب الرشیدی» وزیر ایلخانی و نیز «ایرج افشار» را هم ردیف با حسین‌آقا ملک دانست اما هیچ یک از واقفان ایرانی نتوانستند از حیث فرهنگی وقفی به ارزشمندی تنها «کتابخانه و موزه ملی ملک» به یادگار بگذارند.
حسین آقا اصالتا تبریزی و زاده تهران است، با این حال به دلیل خدمات فراوان در عرصه‌های فرهنگی، بهداشتی، گردشگری، آموزشی، مذهبی و... در مُلک خراسان، بسیاری او را مشهدی‌الاصل می‌پندارند. به بهانه پنجاهمین سالگرد درگذشت این واقف بزرگ، که حقی سنگین بر دوش ما مشهدی‌ها دارد، نگاهی می‌اندازیم به زندگی پربارش.
کسب عنوان ملک
نام خانوادگي «مَلِك» برگرفته از عنوان «ملك‌التّجار»ي دو تن از بزرگان اين خاندان است. آقا مهدي پدربزرگ او به دو تن از شاهزادگان قاجار (محمدشاه و ناصرالدین شاه)، هنگامی که می‌خواستند برای آغاز سلطنت از تبریز به تهران بیایند، پول غرض داد به همین دلیل لقب ملک‌التجاری را گرفت و بعد از مدتی او نیز از تبریز به تهران کوچ کرد. پدر حسین آقا (حاج کاظم) نیز ملک التجاری را از پدر به ارث برد و رئیس صنف تجار کشور شد.
بوستان وکیل‌آباد؛ معروف ترین وقف حاج حسین ملکبیشتر بخوانید
ورود خانواده ملک به خراسان
ناصرالدين شاه در سال‌هاي پاياني عمر و سلطنتش نيازمند پول شده بود و وجوهي از حاج کاظم ملك‌التّجار، پدر حسین‌آقا قرض گرفت، درعوض چندين پارچه ملك خراسان را به وي واگذار كرد. همچنین هرگاه والیان خراسان در انتهای ماموریت خود پول مطالبه شده از سوی شاه را نداشتند پارچه آبادی‌هایی را از خراسان به او می‌فروختند، اینگونه شد که حاج کاظم صاحب اراضی وسیعی از خراسان شد.
تولد حسین‌آقا ملک
حسین‌آقا ملک شـب يازدهم ماه ربيـع‌الاول سال 1288 قمري (برابر با يكي از روزهاي نیمة خرداد سال 1250 خورشـيدي) در خانة پدري‌اش واقع در بازار تهران متولد شد. وي و برادرش حسن نزد بزرگترین معلمان آن روزگار فقه و كلام و حكمت و ادب آموختند. ملك‌التّجار فرزندانش را «پدرسالارانه» تربيت مي‌كرد، به گونه‌اي كه پسران به رسم آن زمان در حضور پدر مانند بنده‌اي دست به سينه مي‌ايستادند. ملك‌التّجار با آموزش زبان‌هاي فرنگي توسط پسرانش مخالف بود. اما حسين آقا پنهاني زبان فرانسه آموخت. پدر زماني مطلع شد كه كار از كار گذشته بود، درنتيجه از خطاي فرزند چشم پوشيد.
مهم ترین وقایعِ عمر حاج حسین ملک در یک نگاهبیشتر بخوانید
اولین سفر حاج حسین آقا به مشهد
اولين سفر حاج‌حسين‌آقا به خراسان و مشهد در سال1317 قمري به همراه پدرش بود، كه براي سركشي از املاك خويش در خراسان به آنجا مي‌رفت. در سال 1323 قمري (يك سال قبل از انقلاب مشروطه) به سن 35 سالگي از سوي پدر مأمور سفر خراسان براي سرپرستي املاك او گرديد و از همان زمان نیز در مشهد ساکن شد.
حسین آقا سه بار ازدواج کرد
حسین آقا ملک، سه بار و هر بار پس از فوت همسر، ازدواج كرد كه حاصل آن پنج دختر بود؛ خانم‌ها «عزتملک»، «ملكزاده» و «صديقه» از بطن همسر اولش بانو «نوابه قدسيه» – دختر متولی موروثی مسجد گوهرشاد – به‌وجود آمدند و خانم‌ها «فلورت» و «رزت» دختران او از همسر دومش، «زرين خانم» هستند؛ او از همسر سومش بانو «كبری كامرانی» فرزندی نداشت.
چوب و شلاق مجاهدين و مشکل شنوایی
يكي از حوادث مهم زندگاني صد سالة حاج حسين آقا ملك دستگيري وي توسط مجاهدين مشروطه و شلاق خوردن او در مسجد جامع گوهرشاد در سال 1327 قمري (برابر با 1288 خ) بود كه منجر به صدمة جسماني وي و حتي از دست دادن شنوائي‌اش شد. خلاصة ماجرا چنين بود كه گروهي از مردم خرده‌پاي مشهد با عضويت در حزب دموكرات و تشكيل انجمن ايالتي در اين شهر چون از حاج حسين آقاي ملك تقاضاي كمك مالي كردند و او پاسخ مثبت نداد كمبود غله در مشهد را بهانه كرده و حاج حسين آقا را در مسجد گوهرشاد چنان زدند كه به شنوايي و بينايي او صدمة جدي وارد شد.
ماجرای کلنل و ملک
اولين واقعة سياسي- اجتماعي مهم در زندگي حاج حسين آقا ماجراي قيام كلنل محمد تقي خان پسيان در شهر مشهد و درگيري حاج حسين آقا با اين واقعه بوده است. پس از دستگیری قوام در سال 1300، کلنل محمد تقی خان پسیان همه کاره خراسان شد، او درصدد برآمد تا به كار بدهكاران مالياتي خراسان رسيدگي كند، در آن زمان حاج حسين آقا ملك به 143 هزار تومان بدهي متهم گرديد. حسين آقا در روزهاي اول حكومت كلنل، مخفی شد اما بعد خود را تسليم كرد و متقبل گرديد كه در صورت تأييد بدهي‌اش، مزرعة چناران را به دولت واگذار نمايد. اما كمي بعد او از دوستان كلنل شد و در ماجرای قیام کلنل نیز به وی کمک کرد.
حاج حسين آقا و واقعة مسجد گوهرشاد (بهلول)
با اين كه حاج حسين آقا به هنگام واقعة مسجدگوهرشاد گاه ساكن مشهد و گاه تهران بود و دخالتي هم در آن ماجرا نداشت، به سبب آنكه گروهي از كشاورزان خاوري‌نژاد مزارع وي در آن واقعه شركت كرده بودند توسط پاكروان (استاندار خراسان) و سرهنگ نوايي (رئيس شهرباني) متهم به دست داشتن در شورش گرديد و به اَمر رضا شاه، در تهران دستگير و چند ماهي زنداني شد. اما بعد با كوشش خانواده‌اش از زندان بيرون آمد و به زندگيِ عادي خود پرداخت.
خلاصه وقف نامه های هفت گانه حاج حسین‌آقا ملکبیشتر بخوانید
شروع به وقف اموال
حسین آقا ملک بعد از دستگیری در واقعه مسجد گوهرشاد، شروع به وقف اموال خود کرد و آن‌ها را در اختیار مالکان واقعی آن یعنی مردم عادی قرار داد تا پادشاه جدید نتواند آن‌ها را از چنگش خارج کند. او بخش زیادی از اموالش را وقف مردم کرد و تنها کمی از آن را برای فرزندانش باقی گذاشت.
فرزندان و نوه‌هاي ملك
مرحوم ملک پنج دختر داشت که اينك دو دختر و هفت نوه از مرحوم ملک در قید حیاتند و از اينكه گرامي‌ترين ميراثشان از پدر و پدربزگ عمدتاً نيك‌نامي ايشان و خاندان است خوشنودند. پس از فوت عزت ملک در سال 93 و در سن 101 سالگی امروز نظارت بر اموال وقفی ایشان بر عهده علی سودآور فرزند عزت خانم است.
