تاریخ مشهدی بانکداری

 برابر اطلاعات سیاهه شده در اسناد کاهی بر جای مانده، ایرانی ها تا شروع قرن 14 در امور مالی و بانکی وابسته به خارجی ها بودند و روسیه و انگلیس بدون داشتن رقیب جدی در میدان سرمایه های ایرانی جولان می دادند و هر روشی را برای رسیدن به سود بیشتر به کار می گرفتند.همین بود که تأسیس بانک ایرانی برای پایان دادن به تاخت وتاز خارجی ها در بازار سرمایه ایرانی، ضروری می‌نمود و این اتفاق خوش، با ورود به قرن چهاردهم خورشیدی رخ داد.

در واقع سال 1304 خورشیدی بود که بانک سپه پهلوی در ایران راه‌اندازی شد تا نامش به عنوان نخستین بانک ایرانی مطرح شود ولی مهم ترین تلاش ایرانی ها برای ساخت بانک ایرانی به تأسیس بانک ملی ایران در سال 1307 باز می گردد که با وجود کارشکنی خارجی ها به نتیجه می‌‌رسد. در ادامه تاسیس بانک‌‍‌های ایرانی، بانک فلاحتی وصنعتی در سال 1312 فعالیت خود را شروع و به مرور زمان، نامش به بانک کشاورزی تغییر می‌کند.

 بانک رهنی ایران هم در سال 1318 در زمینه رهن و مسکن تاسیس می‌شودکه این نیز بعدها به بانک مسکن تغییر نام می‌دهد. همچنین بانک بیمه ایران و بانک رفاه کارگران در سال های1337 و 1340 به جمع بانک های ایرانی افزوده می‌شوندتا اندک اندک بانکداری در ایران جان بگیرد. پس از انقلاب اما با مطرح شدن موضوع بانکداری اسلامی، روز 10شهریور را در تقویم‌ها به این نام ثبت می‌کنند تا مابه همین مناسبت در سطرهای پیش رو به تاریخ تاسیس نخستین بانک‌های ایرانی در مشهد قدیم بپردازیم.

حضور بانک های خارجی در مشهد

در دوره قاجار است که پای دولت های خارجی برای تأسیس بانک، به ایران باز می‌شود. دقیق‌ترش این است که انگلیس و روسیه موفق می‌شوند امتیاز تأسیس بانک را از حکومت بگیرند و در ایران فعالیت کنند. «بانک استقراضی روس»، یکی از این بانک ها ست که پایش به مشهد می‌رسدو تجار مشهدی هم برای تجارت با روس ها به ناچار با این بانک وارد مراوده می‌شوند. در اردیبهشت1281 خورشیدی، شعبه مشهد این بانک خارجی افتتاح می‌شودو خبرش در روزنامه «ادب» به چاپ می‌ رسد.

 اراضی تقی آباد، نخستین مکان حضور این بانک بود در حالی که مسئولان آن در باغ خونی مستقر بودند. این بانک در امور بانکی، فروش تمبر و کارهای پستی نیز فعالیت می کرد و حدود 30 کارمند داشته و دو تن از مشتریان خاصش نیز، حاج کاظم ملک التجار و پسرش حاج حسین ملک بودند.

بانک استقراضی روس همچنین رابطی برای تجارتخانه های روسی بوده تا پول مورد نیاز تجار روسی را تأمین کنند. این بانک در مشهد حدود سال 1300 خورشیدی،طبق ماده 5 معاهده 1921  میلادی به ایران تفویض می‌شود. در شماره79 روزنامه «تازه بهار» به موضوع تحویل بانک روس به ایران اشاره شده است. پس از آن، بانک به میکائیل بیک غنی اف تحویل گردیده تا از طرف دولت ایران رئیس بانک باشد.

انگلیس و بانک شاهنشاهی

بانک شاهنشاهی، بانک دیگری است که در مشهد شعبه داشته و بخش مهمی از مراودات مالی انگلیس ها را به انجام می رسانده است. سال1270خورشیدی این بانک که ابتدا نزدیک مسجد شاه قرار داشته ولی بعدها به میدان ارگ انتقال یافته،با سه کارمند اروپایی و یک کارمند ایرانی، کار خود را در این شهر آغاز می‌کند. 

برابر اسناد، وظیفه این بانک تأمین هزینه های نیروهای نظامی انگلیسی بوده که در شرق ایران و مشهد حضور داشتند. برای نمونه در گزارشی آمده است که 12 گاری پول نقد از تهران برای بانک شاهی مشهد فرستاده شده تا هزینه های قشون انگلیس تأمین شود.

 بانک شاهنشاهی شعبه مشهد در ابتدای قرن14 مدتی تعطیل می‌شود و تجار مشهدی را با مشکلات بسیاری روبه رو می‌کند. در این دوران است که حاجی عبدالحسین تهرانی، مجلل التولیه، حاج میرزا یحیی ناظر و میرزا مصطفی سرابی و چند تن از تجار مشهدی درباره تأسیس بانک ملی با سرمایه 500هزار تومان به گفت وگو می‌نشینند که البته به نتیجه نمی رسد و بانک شاهی دوباره فعالیت خود را از سر می‌گیرد.

بانک شاهی در این روزگار مهم ترین بانک مشهد بوده که با ورود و خروج نقره، علاوه بر اینکه تعادل بازار مشهد را بر هم می زده بر فقر وکمبود نقدینگی در میان مردم نیز تاثیر می‌گذاشته است آنچنان که باعث ورشکستگی تجار مشهد در اوایل قرن می‌شود. ایجاد این مشکلات توسط بانک شاهی بعدها سبب می‌شود با تأسیس بانک ملی ، بانک شاهی در نظر مردم کم‌اهمیت شود. در نهایت نیز این بانک در سال 1329 خورشیدی،بسته و ساختمان آن به حاج حسن آقا صیرفی واگذار می‌گردد.

بانک ایران، یک تلاش بی ثمر

با اینکه تلاش ایرانی ها برای ایجاد بانکداری مستقل از دولت های خارجی در سال 1300 با تأسیس بانک ایران، عملی می‌شود ولی تا سال 1301 هر بانکی که در مشهد راه اندازی شده، رد پای روس ها در آن مشهود بوده است آنچنان که در همین سال ها کلنل محمد تقی خان پسیان نیز تلاش می‌کندیک بانک ایرانی مستقل از خارجی‌هادر مشهد تأسیس کند، اما با مرگ وی این رویا نیز به خاک سپرده می‌شود. در ادامه یارمحمد خان افشار امور بانک ایران را بر عهده می‌گیرد و برای تجارت بین المللی تلاش می‌کند. البته فعالیت بانک ایران هم در مشهد چندان ادامه نمی‌یابد و مدتی بعدساختمان آن نیز به اداره مالیه واگذار می‌گردد.

بانک ملی در مشهد

رویای تأسیس بانک ملی اگر چه از دوره قاجار همراه ایرانی ها بود ولی جرقه تشکیل این بانک در سال 1306 گُر می‌گیرد و قانون آن به تصویب مجلس شورای ملی می‌ رسد تا در 20شهریور1307 بانک ملی در تهران افتتاح شود. کمتر از یک سال پس از تأسیس بانک ملی تهران نیز، مطالعه برای ایجاد شعبه مشهد آغازمی‌شود.

طبق مطلبی که در روزنامه «آزادی» به چاپ رسیده است، در آن زمان در بازار مشهد، 20 هزار تومان پول نقد یافت نمی شده و تأسیس این بانک، نقش مهمی در رونق اقتصادی این شهر ایفا می‌کند. مسیو کارل، رئیس تشکیلات بانک ملی، برای بررسی این موضوع و کمتر از دو ماه بعد، دکتر یونگ آلمانی برای تأسیس این بانک به مشهد می‌آیند.

 30 مرداد 1308 جشن افتتاحیه این بانک که در محل بانک استقراضی سابق تأسیس شده بوده، برگزار و شرح گزارش آن روز 6 شهریور 1308 در روزنامه اطلاعات و آزادی به اطلاع مشهدی‌ها می‌رسد. در این گزارش گفته شده که این بانک در عمارت مالیه و با حضور میهمانان شهری و تجار و کسبه افتتاح شده است. 

امیرلشکر شرق، اسدی نایب التولیه و استاندار خراسان، در این مراسم حضور دارند و دکتر یونگ، رئیس بانک و اسدینایب‌التولیه آستان قدس نیز در آن سخنرانی می‌کنند. جالب است بدانید،نخستین اقدام بانک ملی، تبدیل اسکناس های ولایات بدون دریافت صرف به پول نقد بوده است.

 این بانک همچنین با اداره گمرک مشهد به مکاتبه  پرداخته و فهرست واردات و صادرات را بررسی می کند.حضور این بانک در مشهد که به کاستن دخالت بیگانگان منجر شده بوده، بسیار اهمیت داشته است. بعد از دکتر یونگ، مسیو شئون برگز رئیس شعبه مشهد می‌شود که مأموریتش در 20 مهر1314 پایان می‌یابد و پس از آن ایرانی ها بر این مسند می‌نشینند.

 پس از این است که بانک ملی شعبه مشهد به پشتوانه ای مالی برای ادارات از جمله بلدیه(شهرداری) تبدیل شده و با قرض دادن 4هزارتومان به آن، در ساخت ساختمان های مهم، تعمیرات، تسطیح و سنگ فرش خیابان های مشهد، نقشی موثرایفا می‌کند. بانک ملی در مشهدالرضا(ع) از مؤسسات مدرن محسوب می شده و به افراد متخصص اتکا می کرده است.شاهد این سخن نیز آگهی استخدام بانک ملی شعبه مشهد در 8 آذر 1316 خورشیدی است که داشتن تصدیق دوره دبیرستان، سن کمتر از 30 سال و دانستن یکی از زبان های خارجی، جزو شروط اولیه استخدام بوده است.

همچنین طبق گزارش روزنامه «آفتاب شرق» بانک ملی شعبه مشهد از سال 1317 اعلام می‌کند، مانند شعبه تهران، گواهی نامه صدور می فروشد. این تصمیم به رونق کار بازرگانان مشهدی و بانک ملی در مشهد می‌انجامد. در سال 1325 دو شعبه بانک ملی در این شهر فعال بوده که یکی از آن ها در بازار مشهد قرار داشته است.

بانک ملی مرکزی، خاص و مستحکم

سال 1328 مهم ترین شعبه بانک ملی ایران در مشهد افتتاح می‌شود؛ یک ساختمان زیبا و بزرگ که تبدیل به یکی از سازه های شاخص خیابان ارگ می‌گردد؛مهم‌ترین خیابان شهر که میدان عمومی بخش دولتی شهر بوده است. این خیابان همچنین همان جایی بود که آیین سان قشون و در برخی موارد، اعدام ها را در آن برگزار می کرده‌اند. 

در این میدان همچنین از یک سو کلانتری واقع بوده و در سوی دیگر آن، هتل پارس و اداره ثبت قرار داشته است. آزمون راهنمایی ورانندگی مانند دوچرخه نیز در آنجا برگزار می شده تا برای شرکت کنندگان گواهی دوچرخه صادر شود. 

بخش بزرگی از این میدان پر رفت وآمد مشهد سال1328 تبدیل به ساختمان بانک ملی می‌شودتا مهم ترین شعبه این بانک در این معبر افتتاح شود. این ساختمان که میان مردم هنوز هم به نام «بانک ملی مرکزی» شناخته می شود، همچنان ابهت خود را حفظ کرده است و با همان رونق سابق، به کار خود ادامه می دهد.

طی سال های اخیر، تغییراتی در حاشیه این بنا داده شده است؛ مثل اینکه یک شعبه شبانه روزی بانک نبش کوچه ثبت و چند عابر بانک در نزدیکی در ورودی بنا نصب و در تاریخ 16اسفند  1384 نیز به عنوان بنایی متعلق به سال های ابتدایی حکومت پهلوی دوم، با نام «بانک‌ملی مرکزی» در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.

بنا با توجه به ظاهر و سبک معماری، از همان ابتدا برای بانک ملی ساخته شده و از این رو «بانک مرکزی» نامیده شده است. اکنون نیز شعبه کارگشایی بانک ملی و موزه بانک ملی در آن فعال است.اواخر دهه30 ایستگاه ماشین های تربت جام در مشهد مقابل بانک ملی قرار داشته است.

 این ماشین ها از تربت جام می آمدند و مسافران را جلو باغ ملی پیاده می کردند. البته این مکان به شکل گاراژ نبوده، بلکه مانند یک ایستگاه تاکسی بوده، درست پشت بانک ملی، در همان محدوده ای که در ابتدای ایجاد خیابان ارگ، گمرک مشهد قرار داشته و اکنون اداره دخانیات خراسان
قرار دارد.

مشتریِ وفادارِ قدیمی‌ترین بانک مشهد

احد قدس که سالیان سال است در فروشگاه پارچه فروشی «یکتا» شغل پدرش را ادامه می دهد، از کاسبان قدیمی خیابان با اصالت ارگ است. پای صحبت های او می نشینیم تا درباره یکی از ساختمان های اصیل مشهد که از قدیم به یادگار مانده است، برایمان بگوید. او یکی از مشتریان وفادار قدیمی‌ترین بانک مشهد و همچنان ارتباطش را با آن حفظ کرده است. 

تنها کارت خوانی که به تلفن مغازه او اتصال دارد و کار مشتر ی هایش را راه می اندازد، متعلق به این بانک قدیمی است. تنها دسته چکی که در کشو میزش دارد و موقع خرید زیر آن را امضا می کند، متعلق به این شعبه است و تنها حسابی که در همه این سال ها مراودات مالی اش را پشتیبانی کرده است، نیز مربوط به این بانک است.

 او از زمان دبیرستان که شهریه اش را باید به مدرسه پرداخت می کرده به ساختمان استوار بانک با آن اتاق های بزرگ، سقف های بلند، ستون های محکم، پنجره های وسیع و نرده های پرکار و منحنی شکل رفت وآمد داشته است. اکنون نیز گاهی برای یادآوری آن خاطرات خوش به صحن بانک قدم می گذارد و با همه کارمندان آن، که این کاسب قدیمی خیابان ارگ را می شناسند، حال واحوال می کند. بسیاری از کارمندان بانک در این سال ها مشتری آقای قدس بوده اند.

قدس می گوید که پدرش در همان سال نخست که اولین بانک مشهدتأسیس شد، در آن حساب باز کرده و از نخستین مشتری های بانک ملی مرکزی بوده است. قدمت پارچه فروشی یکتا نیز با ساختمان بانک ملی مرکزی تقریبا یکی است. حساب چهار رقمی پدر که از نخستین مشتری های این بانک بوده، در طول سال ها یکی از راه های داد وستد مالی او بوده است. 

بعدها که احد همراه پدر می شود، با وکالت پدر، این حساب تبدیل به حساب مشترک آن دو می شود. در سال 67 که پدر فوت کرد، بانک او را مجبور می کند حساب دیگری باز کند و حساب پدر در بانک بسته می شود. این بازاری قدیمی راسته ارگ تنها حساب بانکی اش را در همان سال 67 در این بانک می گشاید که تا کنون نیز این حساب فعال است.

 احد قدس می گوید: همه بازاری ها و قدیمی های راسته ارگ، از قدیم در این شعبه بانک حساب داشتند و نقش مهمی در مراودات مالی تجار مشهدی و بازاری های خیابان ارگ ایفا می کردند. بانک کارمندهای بسیاری داشت تا به امور مالی مشتریان برسند.
او به میدان ارگ نیز که بعدها تبدیل به بانک می شود، اشاره و یادآوری می کند که شب ها ارتش در آن موزیک می نواخته است.