60سال پس از تأسیس دانشکده معقول و منقول مشهد!

ماجرای تأسیس دانشگاه در ایران به دوران پهلوی اول باز می‌گردد. در سال 1307 خورشیدی پروفسور حسابی پیشنهاد تأسیس دانشگاه را به وزیر معارف وقت، اعتمادالدوله قراگوزلو می‌دهد اما گام‌های نخست تأسیس این دانشگاه را علی‌اصغر حکمت وزیر معارف وقت در سال 1313 خورشیدی برمی‌دارد. 

در همین سال همچنین دانشگاه تهران با چند دانشکده پا می‌گیرد که دانشکده معقول و منقول یکی از آن‌‌هاست. با این همه، این دانشکده در سال 1318 خورشیدی تعطیل می‌شود ولی پس از سه سال دوباره در سال 1321خورشیدی حیات می‌گیرد. این در حالی است که در آن زمان هیچ‌کدام از شهرهای کشور دانشکده‌ای برای دروس معقول و منقول نداشتند. گزارش پیش‌رو نگاهی به تاریخ تأسیس این دانشکده در ارض اقدس است.

زمزمه های تأسیس دانشکده معقول و منقول

با جدی شدن روند تأسیس دانشگاه و ادامه دار شدن آن در کشور، در سال 1328 خورشیدی دانشکده پزشکی مشهد تأسیس و این اقدام سبب می شود تا عرصه برای تأسیس دیگر دانشکده ها نیز در این شهر باز شود، ولی تحقق این رؤیا به دلایلی میسر نشده و سال ها می گذرد تا اینکه در نهایت به همت دکتر علی اکبر فیاض دانشکده ادبیات دانشگاه مشهد در سال 1337 خورشیدی تأسیس می شود.

 البته ناگفته نماند در این دوران مشهد به عنوان یکی از شهرهای مذهبی ایران، دارای یکی از قدیمی ترین حوزه های علمیه و سرآمد محافل علمی در این کشور بوده ولی جای خالی دانشکده معقول و منقول در این شهر با داشتن استعدادهای فراوان علمی خالی بوده است تا اینکه نخستین زمزمه های تأسیس این دانشکده در سال 1334 شنیده می شود. زمزمه هایی که لحن خوش آن در مطبوعات آن دوران نیز ثبت می شود.

روزنامه خراسان در تاریخ 16 شهریور 1334 در گزارشی پیگیر مقدمات تأسیس دانشکده معقول و منقول مشهد می شود و در گزارشی که در گفت وگوی با استاندار وقت خراسان به نگارش درآمده، از زبان او، نوید تأسیس این دانشکده را می دهد. در بخشی از گزارش آمده است: « موضوع تأسیس دانشکده معقول و منقول در مشهد واقعا ضرورت کاملی دارد زیرا قبلا در مشهد این دانشکده موجود بود و به فعالیت های مفید خود ادامه می داد، لکن بعدا در اثر بعضی سهل انگاری ها تعطیل شد و ما اینک از اولیای دولت و همچنین نمایندگان محترم خراسان انتظار داریم همان طور که درباره تأسیس دانشکده ادبیات بذل مساعی نموده اند، اکنون که اول سال تحصیلی است، درباره تأسیس این دانشکده هم اقدام عاجلی معمول دارند.»

همان طور که اشاره شد این گزارش در سال 1334 در روزنامه خراسان نوشته شده است و در این بخش از گزارش به وجود دانشکده معقول و منقول پیش از این تاریخ اشاره کرده است. اما اسنادی دال بر وجود چنین دانشکده ای در این هنگام در دست نیست.

افتتاح دانشکده معقول و منقول

سه سال پس از این خبر، یعنی در 1337 خورشیدی ( دو سال بعد از تأسیس دانشکده ادبیات به همت دکتر فیاض) دانشکده معقول و منقول نیز رسما افتتاح و ریاست این دانشکده نیز برعهده دکتر فیاض گذاشته می شود. زیرا او تجارب بالایی در تأسیس دانشکده ادبیات داشت و توانسته بود با حضور در این جایگاه سبب تحول این دانشکده در آن زمان شود. 

خبر این افتتاحیه نیز در روزنامه خراسان آمده است. این جریده نشانی دانشگاه را در محل قدیمی دانشکده ادبیات در خیابان جنت نوشته و چنین منتشر کرده است: «بعدازظهر دیروز دانشکده معقول و منقول مشهد رسما افتتاح شد. بنا به دعوتی که از طرف آقای دکتر سامی راد رئیس دانشگاه مشهد به عمل آمده بود، جمعی از آقایان روحانیون و دانشگاهیان در این مراسم شرکت کرده بودند و با چای و شیرینی پذیرایی به عمل آمد. دانشکده معقول و منقول در محل سابق دانشکده ادبیات دایر و ریاست آن با آقای دکتر علی اکبر فیاض، رئیس دانشکده ادبیات می باشد. 

در مراسمی که بعدازظهر دیروز برپا بود، آقای جورابچی معلم دانشکده مزبور، شروع به تدریس نمود. آقای دکتر مجتهدی که از خراسانی های فاضل و فعال می باشند با عهده دار بودن کفالت این دانشکده امور مربوطه را انجام می دهند. طبق اطلاع، عده ای از فارغ التحصیلان دانشکده ادبیات مشهد در این دانشکده ثبت نام کرده اند. برای کمک به امر تدریس معلمین آقای روحانی رئیس ثبت یک دستگاه پلی کپی و ماشین تحریر را در اختیار این دانشکده گذارده اند.»

نخستین حلقه استادان دانشگاه معقول و منقول

حلقه نخستین استادان این دانشکده از حوزه علمیه مشهد انتخاب می شوند که نام بزرگانی چون مرحوم استاد محمدتقی شریعتی، کاظم مدیر شانه چی و مرحوم جورابچی در میانشان آشناست. همچنین در همان سال های نخست تأسیس، استقبال خوبی از این دانشکده از طرف دانشجویان علاقه مند به تحصیل در رشته های علوم اسلامی انجام می شود آنچنان که رفته رفته به تعداد دانشجویان و استادان این دانشکده افزوده می شود و پای استادان دیگری را نیز به میان می کشد.

 برای نمونه مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی، یکی از استادان این دانشکده که سال ها در شهر قم تحصیل می کرده، پس از عزیمت به مشهد به پیشنهاد برخی از استادان به عنوان استاد پاره وقت پذیرفته می شود. حضور فرهیختگان حوزوی در دانشکده سبب می شود تا کم کم نام دانشکده معقول و منقول پرآوازه شود. با این حال، تابلوی نام این دانشکده در سال 1347 خورشیدی به «الهیات و معارف اسلامی» تغییر می یابد.

تأسیس مجله پژوهشی

در ادامه کار، با وجود حضور اندیشمندان حوزوی و غیرحوزوی به عنوان استادان این دانشکده به یک مجله علمی و تحقیقاتی برای درج مقالات علمی آن ها نیاز بوده است. برای همین نیز مرحوم دکتر محمود رامیار که خود یکی از فرهیختگان شناخته شده علمی کشور بوده است با حمایت رئیس وقت دانشگاه، دکتر محسن ضیایی، مجله دانشکده معقول و منقول را تأسیس می کند.

 دبیر این مجله مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی است و نخستین شماره در اسفند 1347 خورشیدی با مقالاتی ارزشمند از استادان این دانشکده به پاسداشت صدمین سال درگذشت فیلسوف بزرگ خراسانی، ملاهادی سبزواری منتشر می شود.

کنگره ای درخشان

سال 1348 خورشیدی برای دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد سالی پرخاطره است. نخستین کنگره جهانی دانشگاه مشهد در این سال و به میزبانی دانشکده الهیات برگزار می شود. مرحوم آیت الله واعظ زاده خراسانی در اوایل همین سال پیشنهاد برگزاری «کنگره هزاره شیخ طوسی» در این دانشکده را به رئیس دانشکده وقت، دکتر محمود رامیار می دهد و دکتر رامیار نیز با اعلام این پیشنهاد به رئیس دانشگاه، رضایت مسئولان وقت را برای برگزاری این کنگره بزرگ می گیرد.

اسفند سال 1348 خورشیدی «کنگره هزاره شیخ طوسی» با حضور اندیشمندان برجسته از سراسر دنیا برگزار می شود، علال الفاسی اندیشمند مراکشی به عنوان رئیس کنگره حضور داشته و شخصیت های برجسته ای نظیر میرزا خلیل کمره ای، مجتبی مینوی، محمدمحیط طباطبایی، محمدتقی جعفری، شهید مطهری و... شرکت می کنند. مرحوم حسین خدیوجم با قلمی شیرین تمامی اتفاقات چند روز این کنگره را قلمی کرده است و نوشته او در شماره 59 مجله نگین به تاریخ 31فروردین سال 1349 منتشر می شود.

در طول چند روز برگزاری کنگره در مشهد، سخنرانی های گوناگونی از سوی اندیشمندان حاضر در این مراسم ایراد شده و هرکدام از مدعوین این کنگره مقالات محققانه ای با موضوع بررسی اندیشه های شیخ طوسی می نویسند که بخشی از آن مقالات در کارگروه های مختلف کنگره خوانده می شود. 

دکتر محمدحسین ساکت که آن زمان از طرف دانشگاه تهران در این کنگره حضور پیدا کرده بوده، درباره ویژگی های مهم این کنگره می گوید: «در آن گنگره مهم و شکوهمند، که تاکنون نظیرش در ایران کمتر برگزار شده است، شخصیت های علمی و سیاسی مهمی شرکت داشتند. از اروپا کسانی مانند پروفسور مونتگمری وات و چارلز آدامز از آمریکا و از مراکش علّال الفاسی و از سوریه صلاح الدین منجّد و دیگران حضور چشمگیری داشتند.

 مسئولان کنگره به دنبال فردی برای ترجمه سخنرانی آدامز بودند. من که جوان ترین عضو و منشی گروه بودم، ترجمه سخنرانی آدامز را که با عنوان « نقش شیخ طوسی در اصول فقه شیعه» بود بر عهده گرفتم و شبانه پس از ترجمه متن، در روز سخنرانی آن را پس از ایراد متن انگلیسی سخنران، خواندم. به سبب ترجمه ادبی و روان من از متن انگلیسی موضوع مقاله که در دفاع از اندیشه شیعه در اصول فقه، بود بسیار مورد توجه قرار گرفت.»

دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز این مسیر درخشان را ادامه داده و در طول این سال ها کنگره ها و برنامه های گوناگونی در آن برگزار شده است. تعداد مجلات علمی و پژوهشی این دانشکده نیز افزایش پیدا کرده است و هم اکنون دانشجویان زیادی در این دانشکده به تحصیل و پژوهش می پردازند. شاید بتوان گفت موفقیت های بزرگ این دانشکده مدیون استادانی است که در سال های نخست تأسیس آن زحمات فراوانی برای اعتلای آن کشیده اند.