ملک الشعرا بهار، سیمای یک شـاعر شورشی

زن وقتی آن کاغذ طوماروار را پیش پا و قلمِ جوهری را در دست پسرک چهار ساله اش دید، بند دلش پاره شد و هنگامی که دید پسرک روی مُهر شخص ناصر الدین شاه را سیاه و خط خطی کرده و روی فرمان «سلطان صاحبقران» اسب و آدم کشیده و آن طومار را پاک تباه ساخته، ناخواسته حرف پدرش را به یاد آورد که گفته بود: «طالع این بچه نحس است. او تربیت پذیر نیست.»این بچه در شب سیزدهم ماه (ربیع الاول) به دنیا آمده بود.

 پدربزرگش رفته بود پیش منجم معروف عهد در مشهد و منجم هم پس از ورق زدن کتاب هایی با خط و شکل و جدول هایی مرموز و ور رفتن با ابزارآلات دقیق طالع بینی و چرخاندن رمل و اسطرلاب و ...، درنگ کشداری کرده، کامِ جان داری از چپقش گرفته، حبس نفس مبسوطی کرده بود (که همه این ها بر تعلیق ماجرا می افزود و البته از حربه ها و تکنیک های طالع بین بود) بعد با چشم های تنگ کرده در دود گفته بود نقش صور فلکی را نامیمون می بینم. قمر هم در موقعیت بدشگونی است... تأثیر ستارگان بر طالع این کودک نحس افتاده... مقدورات چنین است که او زندگی سعادتمندی نخواهد داشت، رنج ها خواهد برد و این امری است محتوم. بروید برایش بسیار دعا کنید، بلکه نحسی و بلا بگردانید.

 عباسقلی (پدربزرگ) هم چند قِران در کاسه مسیِ نقش داری انداخته و برگشته بود تا این راز را به دخترش بگوید.حالا چهار سال و بیشترک از آن شب و آن طالع بینی گذشته بود. زن کاغذ فرمانِ منصب و مواجب همسرش، محمدکاظم صبوری، برای ملک الشعرایی آستان قدس را در دست داشت، کودکِ از همه جا بی خبر با دست های جوهری پیش رویش و حرف طالع بین توی سرش.

 در دلش هم از بیم سرنوشت شوم، گرداب. نکته‌ی دیگر اینکه، تاریخ تولد ملک‌الشعرای بهار طبقه گفته مادرش شب سیزدهم ربیع‌الاول است و طبق گفته خودِ بهار روز سیزدهم ربیع‌الاول. با این حال تولد بهار در تقویم خورشیدی و قمری مورد اختلاف بهارپژوهان است و برخی از آن‌ها معتقدند او متولد روز ۱۹آذر ۱۲۶۵ است.

آمیختن شاهنامه با جان

میرزا محمدتقی بی خبر از طالعی که برایش دیده بودند بزرگ می شد. جمعه ها با دایی هایش می رفت کوه های اطراف مشهد؛ کوهسنگی و کوه خلج و کوه سنگ تراش ها. با گنجشک آمُخته [تعلیم داده و دستی شده] و کبوتر و گل و گیاه در همین گشت وگذارها آشنایی به هم زد.

محمدکاظم صبوری، ملک الشعرای آستان قدس، نخستین معلم پسرش میرزا محمدتقی بود. پسرک هوش و فراست و استعداد در خوری از خود نشان داده و در هفت سالگی شاهنامه را خوب خوانده و به مدد پدر، کلمات سخت و معانی دشوار را فهمیده و در همان سن در بحر شاهنامه شعرهایی گفته بود که پدر را از این حال خوش می آمد.

 پدر همچنین تاریخ شورش های آزادی خواهانه در فرانسه و انگلیس و ترتیب مشروطیت و جمهوریت دولت های اروپایی را مختصر و گاه گداری برای بچه هایش نقل می کرد

 شاهنامه و کلمات فارسی و تاریخ ایران و ماجراهای پهلوانی آن چون شیر مکیده از پستان مادر، آمیخته با جان او شد. دلبستگی به «کبوتر» و «گل» و «شاهنامه» در همان کودکی ردی در روح او انداخت که مثل خالکوبی روی سینه و بازوی عیاران تا آخر عمر پاک نشد.

رمان های الکساندر دوما را که ترجمه شده بود پدر برای بچه هایش می خواند، این عیشِ شب های عصر فانوس بود. «سه تفنگدار» را در همان ایام حفظ کرد. پدر همچنین تاریخ شورش های آزادی خواهانه در فرانسه و انگلیس و ترتیب مشروطیت و جمهوریت دولت های اروپایی را مختصر و گاه گداری برای بچه هایش نقل می کرد و خود خبر نداشت این ها بر عوالم روحی و اخلاقی میرزا محمدتقی چه اثرها می گذارد و با روح سرکش او چه ها می کند.

نخستین باری که میرزا محمدتقی از شعر به عنوان سلاح استفاده کرد و نشانه هایی از نافرمانی و شورش و سرکشی را نشان داد شاید بشود در ماجرای او و معلم خشنش دید. در مدرسه معلمی پیر داشت و آن معلم شلاقی سیم پیچ و دلی سخت و بچه ها را بی پروا کتک می زد. شعرهایی در هجو و شوخی با معلم می ساخت و برای بچه هایی با دست های شلاق کش شده می خواند. شاید همین جا بود که شاعرِ بزرگِ آینده کشف کرد، روا نیست سکوت به وقت ستم.

[4431]

ژن شاعری و شجاعت

شاعری و شجاعت را البته در ژنش حمل می کرد. برای کشف شجاعت در ژنش -آن قدر که شجره نامه اش به ما امکان می دهد- باید به عهد شاه عباس دوم صفوی برویم. «امیر غیاث الدین» دلیرمردی بود جنگاور و «سخت جگرآور»، در رکاب شاه صفوی شمشیرها زده و گرزها تابانده و اسب ها تازانده و سرزمین ها فتح کرده بود. امیر غیاث الدین از کُرد نژاد داشت و نیاکانش نیز به دلاوری شهره بودند و در آن منطقه امیری می کردند. 

از طبع شاعرانه امیر غیاث الدین روایتی در دست نیست، اما از شجاعت و دلیری او روایت بسیار است. و اما ژن شاعری در اجداد او نخستین بار در «فتحعلی خان صبای کاشانی» ظهور و بروزی شاخص داشت که ملک الشعرای دربار فتحعلی شاه قاجار بود و از تخمه امیر غیاث الدین.

 در ادامه این خاندان به «میرزا احمد» متخلص به «صبور» می رسیم که در نظم و نثر پایه ای بلند داشت و در دیوان عباس میرزای  قاجار به سمت دبیری رسیده بود، اما چون محسود دیگران شد رها کرد و رفت جنگاوری پیشه کرد که عاقبت در یکی از نبردها با قوای روس، در جنگل های تالش کشته و همین شهر مدفن اوست. تصریح کرده اند که او از نیاکان محمدکاظم صبوری، پدر میرزا محمدتقی، است و لقب صبوری از اینجا آمده است.

شبی عقربی در بیستون

مادرش ماجرای طالع نحس و طالع بین را از یاد می برد اگر آن اتفاق در بیستون نمی افتاد. میرزا محمدتقی در ده سالگی با خواهر شش ساله و برادر شیرخواره و پدر و مادرش راهی سفر کربلا و نجف شدند. کاروان در کرمانشاه بار انداخت و شبی در بیستون منزل کردند. بادی وزید، چراغ مرد. پسرک حرکت چندش آور چیزی را روی صورتش حس کرد. 

چراغ را که روشن کردند عقربی دیدند سیاه. در چشم های پسر نشانی از ترس نبود. عقرب را کشتند، اما زن باز به یاد حرف پدرش افتاده بود. مادر روزی بعد از تعقیبات نمازهایش که در بین آن برای پسرش دعا کرده بود تا تأثیر ستارگان و ترتیب شوم افلاک را از سرنوشتش دور کند، با آرامی تأسفناکی، با تردید و یأس به میرزا محمدتقی گفت: «تو در شب سیزدهم ... به دنیا آمدی و پدربزرگت به نجوم مراجعه کرد و معلوم شد فرزندی که در این شب به دنیا آید، طالعش نحس است و تربیت پذیر نیست.»

سرکوب شاعری و شجاعت

البته جا دارد یادآوری کنیم که طبع شاعری و شجاعت او را برای مدتی پدرش سرکوب کرده و به انحراف برد که البته تلاشی مذبوحانه می کرد بدون اینکه بداند.

ماجرا از این قرار است که جناب محمدکاظم صبوری، ملک الشعرای آستان قدس، هم شعرهای آبداری می گفت که اشاره به آن ها مناسب انتشار در روزنامه ای غیرتخصصی نیست و هم فحش های آب نکشیده ای می داد که پسرش هم بسیار سهم می برد از آن فحش ها.

 همین فحش ها البته باعث شده بود که میرزا محمدتقی در سال های بعد در برابر فحش و لیچار بی تفاوت باشد. همه البته فکر می کردند از بردباری زیادش است، که خوب، اشتباه می کردند. او از کثرت دریافت فحش در کودکی در برابر آن سِر و بی حس شده بود.

من نمی خواهم تو شاعر شده جای مرا احراز کنی. زیرا می دانم که وضع مملکت ایران تغییر کرده و مواجب به کسی نخواهند داد. و شعرا را مسخره خواهند کرد

پدر همچنین پسرک را زیاد می ترساند و دایی هایش هم به بهانه ای جزئی کتکش می زدند. این بود که میرزا محمدتقی ضعیف البنیه و ضعیف النفس بار آمد. موجودی رموک و ترسو.

 اگر کسی توی کوچه یا بازار درشت بارش می کرد یا توی سرش می زد، حتی اگر از خودش کوچک تر یا ضعیف تر بود، شهامت ایستادگی نداشت و گمان می کرد زور و جرئت در او موجود نیست، البته بعدها فهمید -همه فهمیدند- که هم زور دارد و هم شجاعت بسیار.

اما دوران خفگی شاعری اش هر چند در ظاهر بی ربط به نظر برسد، به مرگ شخص ناصر الدین شاه مربوط می شود. وقتی میرزا رضا کرمانی، ناصر الدین شاه را ترور کرد و او را به ضرب گلوله کشت نوبت شاهی مظفرالدین شاه رسید، پدرش او را با همه استعدادی که در ذهن و زبان آوری داشت، از درس و کتاب منع کرده، گفت: «من نمی خواهم تو شاعر شده جای مرا احراز کنی. زیرا می دانم که وضع مملکت ایران تغییر کرده و مواجب به کسی نخواهند داد. و شعرا را مسخره خواهند کرد... برو عقب کاسبی که در آن روزگار محتاج دوست نشوی.»

میرزامحمد تقی رفت دکان بلورفروشی دایی اش به شراکت و کار کردن. سه سال کاسبی کرد و مدتی هم در کارگاه فیروزه تراشی کار کرد تا فن بیرون کشیدن گوهر از دل سنگ با دست را بیاموزد. برای اهلی کردن او در همان ابتدای بلوغ زنی هم برایش گرفتند و او خیلی زود پدر هم شد، اما زن و فرزند برای او نماندند و زود از دست رفتند. در مجلس ترحیم، مادرش اشک ریزان به پسرش نگاه می کرد در حالی که باز یاد طالع او افتاده بود.

پدرش هم زود مرد. در پنجاه و دو سالگی. به وبا که آن روزگار در خراسان شیوع داشت. با مرگ پدر، میرزا محمدتقی وصیت و نصیحت پدر را ملغی فرض کرده، زمین گذاشت، به سمتی رفت که روحش می کشیدش. رفت پی شاعری. هر چند همیشه با احترام از پدرش یاد می کرد، هیچ گاه از یاد نبرد که او می خواست روح یک بازاری را در جسمش حلول دهد. روحی که به قواره او نبود. سال ها بعد به دلخوری و گرفتگی گفت: «این برای یک روح عاصی و سرکش، حرف یاد دادن به عقاب یا شکار آموختن به طوطی بود!»

[4419]

اتهام سرقت ادبی به ملک الشعرا

میرزا محمدتقی از کوچه های تنگ و ترش محله سرشور زیاد به حرم می رفت، اما آن روز، غیر از همه روزها بود. هراس توی دلش را کرده بود میدان چوگان. پیش تر اگر می رفت پدرش ملک الشعرای آستان و مورد احترام بسیار بود. حالا مدتی بود که پدرش درگذشته بود و میرزا محمدتقی نه تنها دوستان و متحدانی از دست داده که دشمنانی پیدا کرده بود. ادعای «ملک الشعرا»یی آستان را کرده و خرقه این عنوان را هم به نَسَب و هم به طبع شاعری و فن شعر، بیش از همه برازنده تن خودش می دید. و این کم ادعایی نیست در خطه خراسان با آن یلان اهل ادب.

آن روز می رفت که عنوان «ملک الشعرا»یی خودش را بگیرد. قصیده غرایی سروده که موافق میل مظفرالدین شاه افتاده بود. اما کسی باور نمی کرد آن قصیده و شعرهای دیگری که در جمع هایی می خواند کار جوانکی هجده ساله باشد. جمله فضلای زمان متفق القول گفتند بهار شعرهای پدر خدابیامرزش را حفظ کرده و تحویل ما می دهد. بعد گفتند کار مادرش است. و قسم و آیه میرزا محمدتقی هم هیچ کارگر نمی افتاد. 

در این بین اتفاق عجیب و نادری هم افتاده بود که به ظن سرقتی بودن اشعار میرزا محمدتقی می افزود. دیوان شاعری به نام «بهار شیروانی» گم شده بود و این اتهام را می زدند که دزدی دیوان کار همین جوانک است که پا در کفش اعاظم ادب کرده است. میرزا محمدتقی بسیار رنج برد، اما پا پس کشیدن، هرگز. روزی در محفل ادبای جاسنگین و پرمدعا مقرر شد جوان را بیازمایند به ساختن یک رباعی بداهه. چهار کلمه پرت و دور از هم را پیدا کردند و گفتند: بسم ا...، یک رباعی بساز. بعد زیرچشمی شروع کردند به پاییدنش و پوزخند زدن. آن چهار کلمه این ها بود: «تسبیح، چراغ، نمک، چنار».
میرزا محمدتقی مهلت نداد تسبیح در دستشان نیم دور بگردد:
«با خرقه و تسبیح مرا دید چو یار / گفتا ز چراغ زهد ناید انوار
کس شهد ندیده است در کان نمک / کس میوه نچیده است از شاخ چنار»

دو سه نوبت دیگر نیز آزمودنش. خوار شدند. مظفر الدین شاه فرمانِ منصب و مواجب او را مهر نموده صادر کرد، به قرار همان مبلغی که پدرش می گرفت. و او از این تاریخ شد جوان ترین ملک الشعرای آستان قدس، شد میرزا محمدتقی ملک الشعرا.

از فراز کاشی گلدسته ها تا برج ایفل

میرزا محمدتقی (که از این به بعد ملک الشعرا می شود) معلم هایی داشت، اما بیش از همه ادیبی خودخوانده بود. او عربی را هم خوب خوانده بود و این کتاب ها و مجله های مصری بودند که دنیای او را از بالاخیابان و پایین خیابان بسیار گسترده تر می کردند. او مشترک مجلات چاپ قاهره شده بود و به مدد این مجلات می فهمید علم و فن در غرب تا کجاها رفته و چه آسایشی برای مردم آورده است. 

دقیق تر با اَشکال سیاست و انواع حکومت ها و دموکراسی آشنا می شد و می فهمید مردم رعیت نیستند. یک دوره کامل جغرافیای عالم را که در قاهره چاپ شده بود خواند، تاریخ عالم را هم. با فلسفه آشنا شد. به عقیده خودش، نخستین کسی بود که در ایران اثری از داروین را خوانده است.

 این کتاب ها و مجلات را به بهایی گزاف می خرید و می خواند تا بداند علم به کجا رسیده و پای ما تا کجا در گِل است.وسایل ارتباط جمعی آن روزگار حسابی چشم و گوشش را باز کردند. او از فراز گلدسته های کاشی کاری شده مناره ها به افق دورتری هم نگاه می کرد؛ در حوالی برج ایفل سیر می کرد و در صحن مجلس کشورهای آزاد که دموکراسی داشتند و حرف آخر را قانون می زد نه شاه، حضور به هم می رسانید.

یکه تازی یل شعر خراسان

آدم ها در کشورهای استبدادزده زود با کلمه آزادی آشنا می شوند. او هم از آزادی چیزهایی پیش از این به گوشش خورده بود. از چهارده سالگی در معیت پدر به جلسات آزادی خواهان مشهد می رفت، اما آن ها را با معلومات و دریافت های جدید در خود پرورده تر می کرد. در همین عوالم بود که توپ های لیاخوف مجلس مشروطیت و پایه های آزادی نیم بند را ویران کرد. 

پیرها و محافظه کارها که سر در آخور داشتند تکان نخوردند و چماق به دست های محمدعلی شاه به هر سری می کوفتند که صدای اعتراضی از آن بلند می شد، اما جوان های آگاه و متجدد و جسور از جا جستند. در خراسان ملک الشعرای بیست ویکی دو ساله جزو جوانان سرآمد بود. در آن عصر، روزنامه ها تنها راه ارتباط با مردم بود.

 بهار هم که زبان تند و ذهن تیز و روح سرکشی داشت در روزنامه مخفی «خراسان» شعرهایش را چاپ می کرد. روزی مردم شعری انتقادی را در روزنامه خواندند که تا پیش از آن نمونه ای چنان محکم و کوبنده را به یاد نداشتند. نامی پای شعر نبود. شعرهای بی شاعر تکرار شد. از عمامه به سرهای آزاده تا فکلی های بالاخیابان، از پیر تا جوان و زن و مرد شعرهای بی شاعر را می خواندند.

زمانه ای دیگر شده بود. شعر از تغزل و وصف معشوق گذر کرده بود، صحبت از درد مردم و نالایقی حاکم بود. گفتن از ملیت و وطن و قانون اولویت داشت. چه بسیار قلم ها که فرسود، چه بسیار دوات ها که هدر رفت و چه بسیار کاغذها که پوسید و یک تن شعری را که در آن نوشته شده بود در خاطر نگه نداشت. ملک الشعرا فهمیده بود تقدیر مشترک چاکران و شعرهای فرمایشی یکی است؛ چاه فراموشی.

او در طول دو سال به اندازه تمام عمر پدرش محبوب و آشنای خلق شد. به شاه و اخلاق و استبدادش تند و سریع می تاخت، جوانان را تهییج می کرد به پرسشگری از شاه و انتقام کشیدن از مستبدان، از ستارخان و باقرخان و دیگر انقلابی ها تمجید می کرد. داغ ها به شعرش فرونشانده شد. تمام شعرهای پدر فقیدش که در تمام عمر گفته بود به اندازه یکی از شعرهای او حفظ نشد. زمزمه نشد. شعرهایی زمزمه می شد که «برای» مردم بود، برای آزادی. زمزمه شعرهای او جیره آزادی خواهی بود.

ملک الشعرا، جوان اول شعر بود، جوان اول آزادی خواهی مشهد هم شد. یکه تازی می کرد. در شب فتح تهران به دست قوای سپهدار تنکابنی و قوای بختیاری و پناهنده شدن محمدعلی شاه به سفارت روسیه، کوچه و خیابان های مشهد را چراغانی کردند و جشن گرفتند و اشعاری مهیج خواندند که همه از ملک الشعرا بود.

پشت گرمی شاعر چیست جز اینکه شعرش را از صد هزار زبان بشنود؟ شاعر شعرهای بی شاعر رخ نمود. ناباوری و بهت باز هم در چهره مردمی دیده شد که بالاخره فهمیدند شاعر این اشعار همان ملک الشعراست، همان جوان لاغر و بلند و کم بنیه با چشمان هوشیار. ملک الشعرا در مشهد انگشت نمای خلق شد.

ژنی که از نیاکانش داشت، آن شاهنامه خوانی و آشنایی با پهلوانان ایران در هفت سالگی، خواندن رمان های الکساندر دوما، آگاهی از شورش های آزادی خواهانه در فرانسه و انگلیس، شرکت در جلسات آزادی خواهان مشهد به همراه پدر در چهارده سالگی و فهمی که از مطالعه مجلات و کتاب های چاپ قاهره عایدش شده بود، توپی که لیاخوف به مجلس شلیک کرد، سر و شکل داد. همه این ها و بیش از این ها از او آزادی خواهی ساخت عطشناک و جری و نترس.

شعرها به گوش مادرش هم رسید:
«با شَه ایران ز آزادی سخن گفتن خطاست، کار ایران با خداست
مذهب شاهنشه ایران ز مذهب ها جداست، کار ایران با خداست.»

مادرش تا فهمید این شعرها کار پسرش است، باز یاد حرف منجم طالع بین افتاد. دیگر یقین کرد که طالع او نحس افتاده. در کشوری که استبداد مثل جذام روی زیبای آزادی را خورده است، آزادی خواهی جز رنج چه دارد؟ عقرب را می شود کشت، با روح آزادی خواهی چه باید می کرد؟

[4420]

دیدار با حیدرخان، تاختن به روس، تبعید به تهران

مقالاتی هم در روزنامه «توس» می نوشت با امضای «م. بهار» که آن ها هم تأثیری زیاد بر افکار عمومی مردم خراسان داشت. «م. بهار» برای مردم مجهول بود تا روزی که ملک الشعرا دوباره رخ نمود و شد «محمدتقی ملک الشعرا بهار». آوازه آزادی خواهی و شعرهایش تا تهران و رشت و تبریز هم رسیده بود.

یک روز عصر به خانه رئیس اداره نمک مشهد دعوت شد و آنجا مردی را دید با لهجه آذری که این طور معرفی شد: «آقای حیدرخان عمواوغلی از کمیته مرکزی حزب دموکرات تهران. برای تشکیل شعبه حزب دیروز به مشهد تشریف آورده اند ....» حیدر عموخان همان طور که از نامش برمی آید مردی بود جدی.

حیدر خان دو هفته در مشهد ماند و تشکیلات حزب دموکرات را با جوانان برگزیده خراسان استوار ساخت. بیش از همه ملک الشعرا حیدرخان را شیفته خود کرده بود. در چشم هایش شورش و عصیان می دید. وقتی اعضا دست چین شدند، حیدرخان عمو اوغلی مرام نامه را با صدای بم و جدیِ آغشته به لهجه آذری قرائت کرد: «تعلیم اجباری، تقسیم اراضی میان زارعان، مخالفت با تشکیل مجلس سنا و ... .» جمله حاضران عهد بستند و نطفه تشکیلات سیاسی خراسان بسته شد.

روزنامه «نوبهار» را تأسیس کرد که پس از مدتی به دستور صریح روس ها توقیف شد. «تازه بهار» را جایگزینش کرد. آن را هم روس ها تحمل نکردند

راه برای ملک الشعرا واضح تر از پیش شد. می دانست به کجا می خواهد برود. می دانست برای چه شعر و مقاله می نویسد. او دیگر فهمیده بود که استبداد در شخص محمدعلی شاه یا هر شاه دیگر محدود و خلاصه نمی شود، بلکه اساس و اصولی دارد که هر که چنان کند، باید بر او تاخت. همچنین فهمید آزادی راهی است مدام و عملی بی وقفه، نه مفهومی کلی و مبهم.

در مسجد گوهرشاد علیه مداخلات روس و انگلیس نطقی کرد که مشهد را تکان داد. او خیالش از نظم و نثرش راحت بود. حالا شجاعتش را که در کودکی سرکوب شده بود، محک می زد.

روزنامه «نوبهار» را تأسیس کرد که پس از مدتی به دستور صریح روس ها توقیف شد. «تازه بهار» را جایگزینش کرد. آن را هم روس ها تحمل نکردند. عاقبت دستور تبعید 9 نفر را به تهران دادند که نام ملک الشعرا سرلیست بود.این ها برای چه بود؟ چرا روس های تزاری چنین با مشروطه خواهان دشمنی داشتند؟ آن ها نمی خواستند نزدیک مرزهایشان یک حکومت دموکرات ببینند که می تواند با اروپا طرف گفت وگو باشد. می ترسیدند از مواهبی که در شمال ایران نصیبشان می شد کاسته شود.

غارت کردن ملک الشعرا ، میان راه

اوایل زمستان سال 1290 خورشیدی بود. باران می بارید، سرد بود و آمدن برف محتمل. سورچی گاری پُستی روباز وقتی ملک الشعرا را از اداره حکومتی سوار کرد، شلاق بر گرده اسب ها کشید و هی کرد به سمت تهران. کالسکه از کوچه های سرما و باران زده مشهد گذشت.

 آن روز عزای آزادی خواهان خراسان بود. بین راه دزدان راه بر گاری بستند، تمام وکمال غارتشان کردند و ملک الشعرا را شانزده ساعت به همراه پنجاه نفر دیگر که آن ها را هم لخت کرده بودند در اسارت نگاه داشتند. بهار همیشه با لذت از این خاطره یاد می کرد که برخلاف دیگر غارت شدگان، روح یاغی و بوالهوسش از تماشای مناظر کمیاب مراودات دزدان و تقسیم غنائم لذت می برده است. ملک الشعرا بهار، لخت و غارت شده به تهران رسید.

او پس از هشت ماه به مشهد بازگشت. جمله یاران پراکنده، حال ها خموده، جراید در حال توقیف و رفقا از حرارت و امید خالی بودند. اما سپر انداختن در مرام ملک الشعرا نبود. نه آزادی به بار نشسته بود و نه مبارزه تمام شده بود.

گذشتن اجل از بیخ گوش شاعر

ادامه زندگی او نیز مبارزه بود. ترکیبی از راه انداختن روزنامه ها و توقیف شدن آن ها و تکرار مکرر این دور. از سه نوبت تبعید و دو بار زندان رفتنش می گذریم که جیره هر آزادی خواهی است در ایران. چند دوره هم نماینده مجلس شورای ملی شد. تا اینکه سلسله ای رفت و سلسله ای آمد. رضاخان شاه شد و او که مخالف سرسختش بود به مشقت های بیشتری گرفتار شد تا جایی که حتی روزی قصد جانش را کردند.

در هفتم آبان 1304، ملک الشعرا در اتاق اقلیت مجلس سیگارش را می کشید، بی خبر از اینکه یک نفر را دارند جای او توی خیابان سلاخی می کنند

در هفتم آبان 1304، ملک الشعرا در اتاق اقلیت مجلس سیگارش را می کشید، بی خبر از اینکه یک نفر را دارند جای او توی خیابان سلاخی می کنند. واعظ قزوینی، مدیر روزنامه های «نصیحت» و «رعد» قزوین که شباهت بسیاری به ملک الشعرا داشت، برای رفع توقیف روزنامه اش به تهران و آن روز به مجلس آمده بود. 

عوامل ترور او را به جای بهار اشتباه گرفتند. گلوله ای به گردنش زدند. واعظ بیچاره خون ریزان دوید سمت مسجد سپهسالار؛ خونیان از پی اش. جلوی مسجد واعظ نیمه جان را گیر آوردند، دشنه ها در سینه و قلبش فرو کردند و سرش را بریدند و بهار بی خبر از عبور اجل سیگار می کشید. شاید دعای مادرش که هشت سال پیش از دنیا رفته بود -همان دعای بین تعقیبات نماز- کارگر افتاده بود.

کتاب فروشی دانشکده

ملک الشعرا پس از دوره ششم مجلس شورای ملی به اجبار خانه نشین شد. شعرهایی بر ضد رضاشاه گفت و زندانی شد. ازآنجا که در آمد دستش خالی بود. قرارداد حق التألیف برای تصحیح و تألیف آثاری بست اما درآمدش آن قدر نبود که کفاف مخارج زندگی و چند سر عائله را بدهد. 

(او سال 1299 با سودابه صفدری، از نوادگان فتحعلی شاه قاجار، ازدواج کرده بود). به فکر این افتاد که دکه ای راه بیندازد و کتاب هایش را در آن بچیند. نام آن دکه شد «کتابخانه دانشکده». سال 1310 بود. این دکه محل دیدار ادبا و شعرا و نویسندگان آن دوره شد. 

مکانی بود هم برای سرگرمی بهار و هم آزادی دیدوبازدید دوستان و عناصر ناراضی. سیدمحمد محیط طباطبایی، از اعاظم عرصه ادب آن عصر، بهار را در همین دکه ملاقات کرد. بهار کار بر روی کتاب هایی مانند «تاریخ سیستان» و «مجمل التواریخ» و ترجمه «بلعمی» را که با وزارت فرهنگ قرارداد تصحیح و چاپ بسته بود در همین کتاب فروشی در خیابان شاه آباد انجام می داد و برخی افراد این کتاب ها را برای اولین بار آنجا زیردست جناب بهار دیدند و او را مشغول به کار روی آن. تصمیم گرفت دیوان اشعارش را چاپ کند که شاید با فروش آن به نوایی هم برسد.

برایش توطئه کردند و گفتند اشعار دیوانی که در دست چاپ دارد از نظر سیاسی مورد دار است. کتاب چاپ شده از چاپخانه جمع شد و بدهی اش برای بهار ماند. آن کتاب فروشی اش را هم محل آمدوشد افراد ناباب تشخیص دادند. بهار که بو برده بود، اثاثیه کتابخانه را به یکی از کتاب فروش ها (مدیر ادب) فروخت و کتاب هایش را به خانه برگرداند و این پایان آن کتاب فروشی کوچک در خیابان شاه آباد بود.
ترس از اتهام، همه را از دور او پراکند و اگر کبوترهایش نبودند، پاک تنها می شد.

کبوترهای جناب شاعر

ملک الشعرا بهار، آن طور که به کبوتربازهای قهار و کهنه کار می گویند، «عشق باز» بود. این عشق را از همان کودکی همراه داشت. یک روز که پسرش مهرداد پر چند کبوتر را قیچی کرده بود، جناب بهار با عصای افراخته افتاد دنبالش و کاری کرد که هرگز در عمرش نکرده بود و پس از آن هم نکرد. 

پسرش را چنان زد که اگر آقای گلشاییان، وزیر وقت دادگستری که در کوچه آن ها بود، از صدای جیغ و ناله طفل، با زیرشلواری بیرون نیامده و «جناب بهار! جناب بهار!» گویان عصا از دست جناب شاعر نگرفته بود، پسرک را علیل می کرد. ملک الشعرا شیفته کبوتر بود و از میان دسته کبوترها، دل باخته آن کبوترهای آزادمنشی که به ناگاه از توی دسته بیرون می زدند، تک می پریدند، افق دورتری را می دیدند و بعد به خواست خود به دسته باز می گشتند. مهرداد، پدرش را بارها دیده بود که به داربست انگورها تکیه داده و مسحور آن زیبایی و شادی معصومانه کبوترهاست.

او شعری هم برای کبوترهایش گفته بود که دوستعلی معیرالممالک، از رجال عصر قاجار و از «عشق بازان» بنام آن دوره که بیش از 2هزار کبوتر داشت، در روز جمعه ای آن را شنیده و ماجرا را این طور نقل کرده است: «جمعی از کبوتربازانِ بنام هر جمعه در خانه یکی جمع می شدند به تماشای هنرنمایی کبوترها. 

نوبت به بهار که رسید او از پیش چکامه آبداری درباره کبوتر سروده بود که مقابل لانه آن ها، برای حضار خواند و بر عیش عشق بازان افزود.بیایید ای کبوترهای دلخواه / بدین سیماب گون پاها چو شنگرف.»
از این جمع بیش از همه علی حاج حسن آقا، مرشد کبوتربازان، مردی تمام عیار در فن کبوتربازی کیف کرد که جا دارد یادی از او کنیم. 

«او دیوانه کبوتر بود و چند خانه و دکان که از پدر به ارث برده بود سر کبوتربازی گذاشته بود. تمام وقت را به معاشقه با کبوتران می گذرانید و می گفت: «جان خود را در تن کبوترهایم می یابم، شب به فکر آن ها چشم بر هم می گذارم و روز به امید آن ها دیده می گشایم.» 

در سال 1319 به بیماری استسقا [بیماری که در آن فرد سیراب نمی شود. پرنوشی] گرفتار شد و چون دیگر نمی توانست چند بار از پله ها به روی بام نزد کبوترهایش رود، یکی از لانه ها را برای استراحت خود آماده ساخت و بستر خودش را به آنجا کشید تا از کبوتران دل بندش دمی دور نماند و سرانجام در تابستان 1320 روی بام خانه در کنار کبوترانش جان سپرد....»

دوستعلی معیرالممالک وقتی خاطرات آن روز را برای نوشتن مرور می کرد، 82 سال داشت و دویست کبوتر، و سیگارکشان به آن ها خیره. از آن جمع یکی نمانده بود و او خود نیز از پی آن ها رفت.

زندان، بیماری، تبعید و  تنهایی

مبارز دیگر در آستانه پیری بود، وقتی در نوروز 1312 بار دیگر به زندان فرستاده شد. پس از پنج ماه حبس به اصفهان تبعید شد. لخت و غارت شده وارد اصفهان شد. دعای مادر کم اثرتر از همیشه بود و طالع قَدَرتر. بخشی از کتاب هایش را مفت خری کردند، بردند و نوش جان کردند.

 همسرش رفت باغ بزرگشان در اوین را ناچیز فروخت و همراهشان کبوترهای جناب شاعر را، آخرین دل خوشی اش را. بهار هیچ وقت در زندگی اش تنهایی وجودی را چنین به تمامی احساس نکرده بود. مبارزه مجال نمی داد که به مقوله ای به نام تنهایی فکر کند. اما حالا فرسوده و ناخوش احوال و تهی دست و پرت افتاده و طرد شده بود. 

سال 1313 برای برگزاری جشن هزاره فردوسی با پادرمیانی محمدعلی فروغی به تهران فراخوانده شد. پس از آن هم کارهایی چند کرد، تألیف و تصحیح و تدریس در مقطع دکتری ادبیات فارسی دانشگاه تهران که برای نخستین بار برگزار می شد، آن هم به صورت حق التدریسی.

 روح آزاده اش نمی گذاشت مستخدم دولت شود و نشد. در دولت قوام السلطنه چند ماهی وزیر فرهنگ شد، استعفا داد و در سال 1326 در دوره پانزدهم مجلس به نمایندگی از مردم تهران وارد خانه قانون گذاری شد و همان سال بیماری سلش بالا گرفت و برای درمان به سوئیس رفت. به پسرش گفت: «آن زندان مرا چنین کرد.»

«جمعیت صلح»، «جغد جنگ» و یک شب آرام

«سل از هر دو ریه و سل استخوانی» تشخیص طبیان در سوئیس این بود. به پروانه، دخترش که همراهش بود، گفتند معالجه بی فایده است، بهبودی موقت و روزها اندک. ملک الشعرا هم آن قدر باهوش بود که بداند همه این تقلاها چند ماه فرصت بیشتر به او می دهد. در این فرصت گشتی در اروپا زد. به پاریس رفت و وقتی مزار ناپلئون را دید، به دخترش گفت: «فقط یک عدالت وجود دارد و آن هم مرگ است...  همه می میریم.»

به درمانگاهشان در لزن سوئیس که برگشتند، به پروانه گفت: «پری جان، از زندگی خارج از ایران خسته شده ام. بهتر است برگردیم. می خواهم در خاک ایران بمیرم.»
سال 1328 به ایران بازگشت. فرصتی نداشت. 

«جمعیت ایرانی هواداران صلح» را تشکیل داد و خانه نشین شد.چیزی به پایان شاعر نمانده بود. آخرین اثرش، قصیده «جغد جنگ»، را در تابستان سال 1329 سروده و دفتر شعرش را بسته بود. محفلی برایش آراستند  جمعیت گوش تاگوش  آمده بودند تا پهلوانی را ببینند که «دماوند» و «مرغ سحر» را سروده بود، چریک خستگی ناپذیر را. پیرمردی نزار و کم جان با جامه سیاه و سنگینی با یاری دیگران پشت میز خطابه رفت:
فغان ز جنگ و مرغوای او/ که تا ابد بریده باد نای او
بریده باد نای او و تا ابد/ گسسته و شکسته پر و پای او

سرفه به جانش افتاد. رگ های پیشانی از زیر پوست زردش به در جسته، دل می زد. صندلی پیش کشید. نشسته خواند ادامه را. دراین بین دو سه بار به جرعه ای از آب مدد گرفت. آخرین مصرع ها را هم خواند:
کجاست روزگار صلح و ایمنی؟...

جمعیت همه شور. جمعیت دو چیز را فهمیده بودند: بزرگ ترین شاعر زمان را دیده اند و بزرگ ترین شاعر زمان به زودی خواهد مرد.
شاعر که کف زدن های شورانگیز جمعیت را دید، آن شب را پس از مدت ها آرام خوابید. فهمید قریحه اش را حرام نکرده و در راه رسالتی انسانی و شرافتمندانه صرفش کرده است و هرچند تربیت پذیر نبوده، اما بر نحوست طالعش چیره شده است.

پایان چشم های مبارز پیر

درخت ها داشتند جان می گرفتند. پرنده ها مستی را به یاد آورده بودند. ابتدای عیش طبیعت بود، ابتدای بهار. ملک الشعرا درازکشیده در اتاقی نیمه تاریک این منظره را می دید. از چند روز قبل حنجره اش بسته شده و غذا دادن با قاشق هم بی ثمر بود. ملک الشعرا همه عمر وزن استخوانش از گوشتش بیشتر بود، حالا همان اندک را هم داشت پس می داد.

 پسرش مهرداد که وارد شد چیزی بی سابقه دید؛ دو قطره اشک روی گونه های تکیده. برای ملک الشعرا آن قدر جان نمانده بود که حتی اگر خواست هق هق بزند. هق هق کردن ریه سالم می خواهد. او نداشت. چشم های به گودنشسته اما بی نیاز از نیرو کار خودشان را می کردند. 

گریه چرا؟ هیچ کس نمی داند. شاید عوارض نازکی دل به وقت ضعف و بیماری بود. شاید به این خاطر بود که شاعر، گل ها و بهار و کبوترها را دوست داشت و دیگر هرگز نمی توانست آن ها را ببیند. اما بیشتر از آن ها آزادی را دوست داشت. نزدیک ترین احتمال برای گریه شاعر آزادی خواه این است؛ رفتن و ندیدن قامت رعنای آزادی.

چند روز بعد، روز اول اردیبهشت سال 1330، ساعت 8 صبح، سل آخرین تکه ریه شاعر شورشی را فتح کرد. لبخند فیلسوفی جهان دیده روی لب هایش خشک شده بود. نشان زندگی از او رفته بود. تمام هیکلِ مبارزِ پیر فرسوده بود، جز چشم هایش که هیچ «شکست نخورده بود...»

پی نوشت:
برای نوشتن این روایت از این منابع استفاده شده است:
بلند آفتاب خراسان، یادنامه استاد محمدتقی ملک الشعرا بهار، به اهتمام محمد گلبن، نشر رسانش
به یاد میهن، زندگی و شعر ملک الشعرا بهار، به اهتمام کامیار عابدی، نشر ثالث
رجال عصر پهلوی، دوستعلی معیرالممالک، نشریه یغما، اسفند 1336، شماره 116
سایت ملک الشعرا بهار