تراکم زندگی در پرجمعیت‌ترین محله مشهد

در‌میان 170محله مشهد، بسیاری از محلات، لقب «ترین» را یدک می‌کشند؛ «پر‌تراکم‌ترین»، «وسیع‌ترین»، «قدیمی‌ترین» و... اما شاید کسی نداند عنوان پر‌جمعیت‌ترین محله بر‌می‌گردد به محله‌ای در بافت پیرامونی شهر به نام «شهید‌قربانی».
این محله‌ از لحاظ مساحت بین دیگر محلات در رده‌ بیست‌وچهارم قرار دارد و جالب این است که در آن به‌جز آپارتمان‌های مجتمع مسکونی هزار‌واحدی «ابرار»، تعداد ساختمان‌‌های مرتفع و بلندی که بیش‌از چهار یا پنج‌طبقه داشته و شهروندان در آن سکونت داشته باشند، از تعداد انگشتان دو دست عبور نمی‌کند.

در آخرین سرشماری مشهد در سال 1395، محله شهید‌قربانی با داشتن جمعیت بیش‌از 71هزار‌و‌502نفر بر صدر نشست؛ محله‌ای پرتراکم که خانه‌های نقلی کوچک آن در معابر فرسوده و قدیمی کنار هم نشسته‌اند. بیشتر خانه‌های این محدوده، قولنامه‌ای است و کمتر از هفتاد‌متر مساحت دارد. افزایش اجاره خانه  در تمام شهر تنها عایدی که داشت، ورود خیل عظیمی از شهروندان ساکن دیگر محلات به این محدوده بود.

ساکنان امروزی محله شهید‌قربانی از شهر و روستا و حتی کشورهای دیگر به اینجا  نقل مکان کرده‌اند اما فارغ از تفاوت‌های فرهنگی، قومیتی کنار هم زندگی می‌کنند. همبستگی، همراهی و مشارکت اهالی برای رفع مشکلات، از دیگر ویژگی‌های این محله است.

خانه‌ها جای باغ‌های سیب را گرفتند

تا نیم‌قرن پیش، آب رودخانه کشف‌رود یا به قول قدیمی‌ها «دریا» آن‌قدر زیاد بود و برکت داشت که تا کیلومترها دورتر، باغ‌های میوه و مزارع کشاورزی را سیراب کند. در انتهای بولوار پنج‌تن هم که جزوی از اراضی سیس‌آباد شناخته می‌شد، وضع به همین صورت بود. باغ‌های سیب زرد یا همان سیب لبنانی در‌کنار دیگر محصولات کشاورزی همچون صیفی‌جات آن‌قدر زبانزد و شهره بود که در شهرهای اطراف نیز طرفدار داشت.

با شروع ساخت‌وساز و اجرای طرح توسعه حرم مطهر و همچنین افزایش مهاجرت از روستاها به مشهد، در بازه زمانی سال‌های 54 تا 70، این منطقه دستخوش تغییرات بنیادی شد. خیلی زود باغ‌ها و مزارع یکی‌پس‌از دیگری خشک و قطعه‌بندی شدند و به‌صورت قولنامه‌ای به فروش رسیدند تا روی بقایای درختان سیب، خانه‌های بزرگ بنا شود.

یک محله با چندین نام

نقل است که اولین ساکنان محله شهید‌قربانی در ابتدای دهه‌50 در اینجا سکونت کردند و به ادعای ساکنان قدیمی این محله، از سال1354 زمین‌های بایر و رهاشده به شرط ساختن خانه در آن، به متقاضیان واگذار شد.
در ابتدا چندتایی خانه‌ مسکونی در گوشه‌وکنار زمین‌های بایر ساخته شد؛ خانه‌هایی با زیربنای بیش‌از 250‌متر که از یکدیگر صدها متر فاصله داشتند.

با آغــــاز دهـــه60 و تمام‌شدن اراضی بایر، نوبت به مزارع کشاورزی رسید. مزارع قطعه‌بندی شد و به فروش رسید، تا‌جایی‌که دیگر اثری از کشاورزی و زمین‌های آن نماند. با اتمام اراضی کشاورزان، خیلی زود نوبت به باغ‌های سیب رسید تا درختانشان یکی پس‌از دیگری برای ساخت خانه و معابر قربانی شود.

با آغــــاز دهـــه60 و تمام‌شدن اراضی بایر، نوبت به مزارع کشاورزی رسید. مزارع قطعه‌بندی شد و به فروش رسید، تا‌جایی‌که دیگر اثری از کشاورزی و زمین‌های آن نماند.

 رجبعلی حیدری معلم بازنشسته و یکی از اهالی قدیمی این محله است. خانواده‌اش سال‌1357 و زمانی‌که او دوره نوجوانی را پشت سر می‌گذاشت، به مشهد مهاجرت کردند و سه‌سال بعد، ساکن این محله شدند.
حیدری حتی دوران خدمت در آموزش‌وپرورش را در این محله گذرانده و می‌گوید بیست‌سال در مدارس این محله، تاریخ درس داده است.
وصف او از گذشته، شنیدنی است. تعریف می‌کند: وقتی به این محله آمدیم، چند‌باغ‌ بزرگ پر از سیب و همچنین بخشی از مزارع کشاورزی باقی مانده بود که بیشتر در آن‌ها صیفی‌جات کاشته می‌شد. محله با‌توجه‌به اینکه وسعت زیادی داشت و خارج از شهر محسوب می‌شد، نام رسمی نداشت. ساکنان بخش شمالی محله، نام آن را «التیمور» گذاشته بودند.

 بخش میانی محله هم به‌دلیل حضور شخصی به نام حسن که هر روز با کمک همسرش در یک فرغون می‌نشست و به ابتدای خیابان شهید‌قربانی می‌رفت، به «خیابان شیخ‌حسن» معروف شده بود. قسمت جنوبی محله را به‌دلیل نزدیکی آن با کشف‌رود «دریا» می‌نامیدند. 

خیابان شهید ‌حسینی‌محراب نیز به «دریای دوم» معروف بود. قسمت دیگر محله را «جماران» می‌نامیدند. این نام‌ها هنوز فراموش نشده است و بسیاری از اهالی قدیمی از آن‌‌ها استفاده می‌کنند. بعداز شهادت امیر قربانی، از ساکنان همین محله، نام او برای محله انتخاب و تثبیت شد.

باغ‌ها یک‌به‌یک تفکیک و فروخته شدند

در محله شهیدقربانی هنوز هم زمین‌های بایر به چشم می‌خورد. برخی زمین‌ها باغ‌های کشاورزی بوده‌اند. رجبعلی حیدری وصف آن‌ها را این‌طور بیان می‌کند: در این محدوده چند باغ سرسبز بود که یکی از آن‌ها بیش‌از 6هکتار مساحت داشت و متعلق‌به غلام‌رضا کرمانی بود. درختان این باغ را در ابتدای دهه‌70 خشکاندند و زمینش را قطعه‌بندی کردند، سپس در سال‌1374 به‌صورت قولنامه‌ای فروخته شد. باغ سیب دیگری معروف به «باغ عمو‌حیدر» را نیز تفکیک کردند و فروختند.

او ادامه می‌دهد: در میان باغ‌های سیب، بزرگ‌ترین آن، متعلق به حاج‌آقا جاودان بود. این باغ بیش‌از 10هزار مترمربع مساحت داشت اما بخشی از آن درست در جایی بود که حالا خیابان  شهیدحسینی‌محراب‌85  واقع است و آن را مسدود کرده بود. برای بازشدن مسیر و رفع مشکل، صدها نفر از اهالی دست‌به‌دست هم دادند و در ابتدا آن بخشی از دیوار باغ را که در مسیر بود، خراب کردند، سپس برای بازشدن مسیر، درختان را قطع کردند. 

مردم همچنین با آجر یک میدان ساختند. همان شب، تعدادی مینی‌بوس به این معبر آمدند و در مسیری که باز شده بود، تردد کردند تا با رد لاستیکشان مسیری ایجاد شود. روز بعد از این اتفاق، مالک که آمد، تعجب کرد. باورش نمی‌شد در طول یک شب، مردم این همه کار انجام داده باشند. بعد از این ماجرا او دو باغی را که مالکش بود، فروخت. زمین یکی از این باغ‌ها همچنان بایر و رهاشده است و مالک آن آمادگی دارد برای ساخت فضای سبز، این زمین را به شهرداری واگذار کند، البته باید بر سر قیمت به توافق برسند.

 مثل اعضای یک خانواده بودیم

از همان ابتدای اسکان نخستین خانواده‌ها در محدوده شهیدقربانی، آن‌ها با یکدیگر ارتباط تنگاتنگی داشته‌اند. با‌غداران شناخته‌شده و افراد سرشناس منطقه ازقبیل حاج‌رحیم کریمی معروف به «رحیم حمومی»، حاج‌قربان نیک‌رفتار و حاج‌ذبیح برای کارهای محله، از فراهم‌کردن آب آشامیدنی گرفته تا انشعاب برق، آستین بالا زدند.

عباس قاسمی از قدیمی‌های محله به شمار می‌آید. او و خانواده‌اش از محلات اطراف حرم مطهر امام‌رضا(ع) به اینجا آمده‌اند و این موضوع، دلیل جالبی داشته است. تعریف می‌کند: محل سکونت ما اطراف حرم مطهر امام‌رضا(ع) بود و من آنجا به دنیا آمدم و بزرگ شدم. 

آب را از چاه‌های شخصی یا چشمه برمی‌داشتیم. برق را هم از مرحوم حاج‌رحیم و حاج‌قربان که موتور برق داشتند، می‌گرفتیم.

تقریبا یازده‌ساله بودم که پدرم گفت در محدوده‌ای از شهر، زمین رایگان برای ساخت خانه می‌دهند و منظورش این محله بود. تحقیق کرد و موضوع درست بود؛ می‌گفتند دولت زمین‌ها را به شرط ساخت و سکونت در اراضی بیابانی واگذار می‌کند. پدرم زمین گرفت و کار ساخت خانه را شروع کردیم. آن زمان نزدیک‌ترین خانه، سیصدمتر از خانه ما فاصله داشت. اینجا پر بود از باغ و مزارع کشاورزی. یک کال خاکی بزرگ هم بود که آبش به باغ‌ها و مزارع می‌رفت و در‌نهایت به کشف‌رود متصل می‌شد.

قاسمی می‌افزاید: کار ساخت خانه تکمیل شد و ما ساکن محله‌ای شدیم که فقط 10خانواده در آن سکونت داشتند. آب را از چاه‌های شخصی یا چشمه برمی‌داشتیم. برق را هم از مرحوم حاج‌رحیم و حاج‌قربان که موتور برق داشتند، می‌گرفتیم. جمعیت روز‌به‌روز بیشتر می‌شد. 

همه با هم صمیمی و دوست بودند مثل اعضای یک خانواده. همان سال1354 مردم تصمیم گرفتند به‌اتفاق هم مسجدی بسازند. اهالی بسیج شدند. هرکه پول داشت، پول می‌داد. اگر هم پول نداشتند، در ساختش کمک می‌کرد. اگر وقت این کار را هم نداشت، تنها برای آوردن مصالح و آجر کمک می‌کرد و به‌این‌ترتیب مسجد قائمیه پا گرفت.

مجتمع ابرار مستأجرها را خانه‌دار کرد

به‌دلیل قولنامه‌ای‌بودن حداقل95‌درصد از منازل مسکونی و اراضی محله شهید‌قربانی، تراکم بناهای قدیمی کمتر از سه‌طبقه است. در این‌میان، واحد های مسکونی مجتمع ابرار مجزاست. در اوایل دهه90 انجمن خیرین مسکن‌ساز خراسان‌رضوی، پروژه ساخت هزار واحد مسکونی را در این محله کلید زد تا رؤیای هزاران نفر از شهروندان کم‌بضاعت شهر را برای خانه‌دار‌شدن تحقق بخشد. 
معصومه صلواتی از ساکنان مجتمع مسکونی ابرار است. او و همسرش به‌صورت اتفاقی متوجه ساخت این پروژه می‌شوند و برای بهره‌مندی از این واحدها بلافاصله ثبت‌نام می‌کنند.

او درباره چگونگی سکونتشان در این مجتمع تعریف می‌کند: از سال1367 که ازدواج کردم تا سال‌1394 که صاحب سه فرزند شدم، مستأجر بودیم. وقتی از ساخت پروژه مسکونی ابرار که خیرین مسکن‌ساز خراسان رضوی آن را می‌ساختند، مطلع شدم، برای آشنایی با شرایط آن به مجموعه‌ای که معرفی کرده بودند، مراجعه کردیم و پس‌از بررسی برای خرید یک واحد مسکونی حدود هفتادمتری نام‌نویسی کردیم.

 او ادامه می‌دهد: برای اولین‌بار بود که نام بولوار پنج‌تن و محله شهید‌قربانی را می‌شنیدم و هیچ ذهنیتی درباره این محدوده نداشتم. اولش کمی نگران بودم که ممکن است محله ناامن بوده یا مشکلات خاصی داشته باشد اما از اول مهر سال‌1394 که کلید را تحویل دادند و ساکن شدیم، تازه متوجه شدم اینجا چه اهالی خوب و خونگرمی دارد.

 تنها مشکلاتی که با آن روبه‌رو هستیم، فراهم‌نشدن زیرساخت‌های ساده و اولیه همچون نبود داروخانه، بانک، فضای سبز و کمبود مراکز درمانی و مدرسه است. فکر می‌کنم خوب نیست که محله‌ای به این بزرگی، یک بوستان، بانک و درمانگاه شبانه‌روزی ندارد.

مردم پای کار‌ند

 مهم‌ترین ویژگی محله شهید‌قربانی، ساکنان نجیب، مؤمن و متحد آن است. این خلاصه صحبت‌های حجت‌الاسلام رضایی، امام جماعت مسجد قائمیه، درباره محله است که با لهجه شیرین اصفهانی آن را بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: محله شهید‌قربانی، پرجمعیت‌ترین محله شهر است و وسعت زیادی هم دارد. موضوعی که در این محله خیلی برای من جذاب است، اتحاد مردم برای رفع مشکلاتشان است.

او ادامه می‌دهد: جمعیت جوان از دیگر ویژگی‌های محله شهید قربانی است که در همه برنامه‌های مناسبتی و مذهبی مشارکت می‌کنند. علاوه‌بر‌این‌ها محله امکانات خوبی مانند استخر «صبح دریا» دارد که مجموعه آبی کوچکی است. همچنین حدود  ‌بیست مرکز مذهبی ، یک مجموعه ورزشی با چمن مصنوعی، یک خانه بهداشت و مرکز مهارت‌افزایی  خیریه حضرت زهرا(س) که ساخت آن رو به پایان است، از دیگر امکانات این محله است.

با همه این‌ها محله کمبودهایی نیز دارد. مرکز درمانی مجهز و شبانه‌روزی مهم‌ترین نیاز این محله است. زمین آن در بهترین نقطه موجود است و فقط به یک نهاد یا خیر نیاز داریم تا این بنا را بسازد

حاج‌آقا رضایی ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر، ازسوی شهرداری منطقه‌4 اقدامات خوبی انجام شده و پروژه‌های متعددی در محله اجرا شده است؛ نمونه آن پروژه‌ استخر شهید قربانی که ساخت آن رو به پایان است. با همه این‌ها محله کمبودهایی نیز دارد. مرکز درمانی مجهز و شبانه‌روزی مهم‌ترین نیاز این محله است. زمین آن در بهترین نقطه موجود است و فقط به یک نهاد یا خیر نیاز داریم تا این بنا را بسازد.

 اولویت بعدی ما در این محله، فضای سبز است. ما اراضی بایر بسیاری داریم که مالکان آن‌ها برای فروش زمین خود، حاضر به همکاری با شهرداری هستند. فضای آموزشی محله هم اندک است. هرچند به‌تازگی مدرسه سیدالشهدا(ع) به‌همت سازمان امور پناهندگان سازمان ملل تأسیس شده است، کمبود فضای آموزشی را رفع نمی‌کند و در یکی از مدرسه‌های این محله، نهصددانش‌آموز در یک نوبت درس می‌خوانند.

به فکر فضای سبز هستیم

 مهدی طیبی، رئیس فضای سبز شهرداری منطقه‌4، درباره کمبود بوستان و پارک که یکی از مشکلات مردم است، می‌گوید: در این محله، قصد احداث بوستان در چند نقطه را داشتیم که این موضوع متأسفانه به دلایلی همچون کاربری زمین میسر نشد.

 با‌وجوداین مشغول رایزنی برای تملک یک زمین مناسب در خیابان شهید‌حسینی محراب‌ هستیم تا در‌صورت توافق یک بوستان بزرگ محلی راه‌اندازی کنیم. علاوه ‌بر‌این اگر اعضای شورای اجتماعی محله شهید‌قربانی یا شهروندان این محله زمینی مناسب مدنظر دارند که مالک آن حاضر به فروش یا تهاتر زمین است، شهرداری آمادگی ساخت فضای سبز در آن را دارد.

به خیران گزارش می‌دهیم

 مدیر‌ روابط دانشگاه علوم پزشکی مشهد درباره احداث مرکز درمانی برای احداث بیمارستان می‌گوید: زمین باید حداقل استانداردها را که از‌جمله آن‌ها مساحت مناسب است، داشته باشد اما مساحت زمین اعلام‌شده برای ساخت بیمارستان کافی نیست.

 حسین اخباری ادامه می‌دهد: دانشگاه علوم پزشکی متولی احداث مرکز درمانی نیست و این موضوع بر‌عهده سازمان مسکن و شهرسازی است. با وجوداین دانشگاه علوم پزشکی، بخشی به نام خیران سلامت دارد که اگر کسی برای احداث مرکز درمانی به ما مراجعه کرد، به این مجموعه معرفی خواهد شد. ضمن اینکه مرکز خدمات جامع سلامت مرحومه طیبه برات‌خان‌رحیمی به‌تازگی در خیابان ابرار محله شهید‌قربانی افتتاح شده است.

برای رفع کمبودهای آموزشی تلاش می‌کنیم

رئیس اداره آموزش‌وپرورش ناحیه یک مشهد می‌گوید: محله شهید‌قربانی یک مدرسه ابتدایی دخترانه‌، هنرستان دخترانه و یک آموزشگاه متوسطه اول پسرانه، کم دارد. صادق حاتمی ادامه می‌دهد: در این محله، حدود 4هزار و 150متر زمین با کاربری آموزشی موجود است، اما برای تملک زمین و ساخت مدرسه  با مشکلاتی روبه‌رو شدیم که تلاش می‌کنیم آن‌ها را برطرف کنیم.

امید مردم برای ساخت درمانگاه

سال‌1390 مرحوم قربان نیک‌رفتار، یکی از اهالی محله شهید‌قربانی، زمینی را برای ساخت یک مرکز درمانی شبانه‌روزی در این محله وقف کرد. جواد نیک‌رفتار، پسر آن مرحوم، تعریف می‌کند:    در ابتدا نماینده‌ای از مرکز بهداشت مراجعه کرد و خوستار آن شد که زمین را برای ساخت مرکز بهداشت به آن‌ها بدهیم. 

گفتیم تنها شرطمان این است که یک دکتر، شبانه‌روز در آن مستقر باشد. نماینده بهداشت گفت که پزشک و کادر درمان از صبح تا ظهر در آن حضور خواهند داشت. ما قبول نکردیم. در گام بعد، یک خیریه کار ساخت مرکز درمانی را برعهده گرفت، اما پس‌از هشت‌سال نتوانست کار خاصی انجام بدهد و من در تیر سال‌1397 این زمین را برای ساخت درمانگاه کرامت دراختیار نهادی دیگر قرار دادم، با این شرط که طی 36‌ماه زمین را بسازد. 

حالا یک سال از این قرارداد هم گذشته اما کار خاصی ازسوی این ارگان در زمین انجام نشده است. باتوجه به پایان‌یافتن قراردادی که منعقد کرده‌ایم، هم‌اکنون این آمادگی را داریم که زمین را در‌اختیار هر شخص یا نهادی که بتواند در اینجا یک درمانگاه شبانه‌روزی بسازد، قرار دهیم.