یادگارهای کوچه ۲۰۰ ساله حاج‌ابرام
بسیاری از گذر‌های شهر‌های کوچک و بزرگ و حتی روستا‌های ایران -حداقل از آن زمان که نویسندگان برای ثبت وضعیت گذر‌ها و جغرافی‌دانان برای ترسیم نقشه‌های مختلفش تلاش کردند- به نام بزرگانی که روزگاری در آن گذر ساکن بودند، نام‌گذاری شده است.
این نوع نام‌گذاری آن‌چنان مورد پسند مردم بوده است که برخی‌اوقات باوجود نابودی تمام آثار منتسب با آن فرد یا حتی تغییر نام توسط مدیران شهری، همچنان به همان نام خوانده می‌شود.
کوچه نواب‌صفوی ۱۰ (شهید شوشتری ۱۰ فعلی)، نمونه‌ای از این گذر‌ها محسوب می‌شود که از حدود دویست سال پیش به نام مالک خیر و واقف حمام موجود در این مسیر، به نام «کوچه حاج‌ابراهیم» یا به روایت مشهدیها، «حاج‌ابرام» شناخته می‌شود.
نام‌های کوچه حاج‌ابراهیم در گذر زمان
کوچه حاج‌ابراهیم مانند بیشتر کوچه‌های قدیمی در طول عمر بلند خود (بر‌اساس اطلاعات موجود به بیش از دویست سال می‌رسد) نام‌های بسیار مختلفی را به خود دیده است. حاج‌ابراهیم یا آن‌گونه که مشهدیها آن را خلاصه می‌کنند، «حاج‌ابرام»، قدیمی‌ترین اسم شناخته‌شده این کوچه است که هنوز هم بیشتر مردم، آن را به این نام می‌شناسند؛ نامی که دلیلش سکونت و البته حمام‌داری یکی از قدیمی‌های پایین‌خیابان در این کوچه بوده است.
«صفوی ۱۰» نام دیگری است که کوچه حاج‌ابراهیم به آن شناخته می‌شود. این نام از زمان نصب نخستین تابلو‌های معرفی کوچه‌های شهر توسط شهرداری در ابتدای کوچه (از مسیر پایین‌خیابان) نصب شده است، درحالی‌که بر دیوار انتهای کوچه (تقاطع آن با کوچه قراولخانه سابق)، همچنان نام حاج‌ابراهیم برای کوچه ثبت شده بود.
نام صفوی ۱۰ اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی به «نواب‌صفوی ۱۰» تغییر یافت و این نام و البته اسم «پایین‌خیابان ۱۰» تا هنگام آغاز طرح نوسازی اطراف حرم مطهر و تخریب بخش ابتدایی این کوچه، بر تابلوی ابتدای کوچه از سمت خیابان اصلی، خودنمایی می‌کرد؛ البته این پایان ماجرا نبود و پس از این دوران، با تکمیل شارستان شهیدشوشتری، چون دسترسی مستقیم کوچه به خیابان نواب‌صفوی حذف شده بود، این نام نیز به‌طورکامل تغییر کرد و بر تابلوی ابتدای کوچه، نام «شوشتری ۱۰» ثبت شد؛ نامی که تاکنون نیز باقی است.
در این دوران بر دیوار‌های دو سمت تقاطع کوچه حاج‌ابرام با کوچه قراولخانه سابق (شهید سالاری‌مقدم کنونی)، نیز دو نام مختلف برای کوچه ثبت شده است؛ بر تابلوی نصب‌شده بر دیوار سمت غربی کوچه، نام شهید سالاری‌مقدم ۱۱ و بر دیوار سمت شرقی، نام شهید حبیب‌الله حسینی، به‌عنوان نام کوچه خودنمایی می‌کند.
این درحالی است که در وضعیت فعلی و باتوجه‌به بنا‌های موجود، کوچه حاج‌ابراهیم در بین مردم، به دو نام دیگر یعنی کوچه «بیمارستان امام‌هادی (ع)» و «مرکز سنجش اخگر» نیز شناخته می‌شود. بدین‌گونه می‌توان گفت که مردم، این کوچه را در طول حیات بیش از دویست‌ساله آن، حداقل با ۹ اسم رسمی و غیر‌رسمی معرفی کرده‌اند و این روند همچنان ادامه دارد.
حاج‌ابراهیم در دوران پهلوی‌ها
در دو دهه نخست حکومت پهلوی‌ها بر ایران، کوچه‌های این محدوده، دچار تغییرات بسیاری شدند؛ بر‌اساس نقشه‌های موجود از آن زمان، ازجمله نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی مشهد در طول این دوران، هرچند از طول و عرض کوچه کاسته نشده است، تعداد فرعی‌های آن در هر دو جهت افزایش پیدا کرده‌اند.
امری که مهم‌ترین دلیل آن، تقسیم پلاک‌های بزرگ موجود در این کوچه به پلاک‌های کوچک و کوچک‌تر بوده است. کوچه حاج‌ابراهیم در نقشه سال ۱۳۳۳، راسته کوچه‌ای دارای ۱۰ فرعی ترسیم‌شده است که به‌طور مساوی در دو جهت شرقی و غربی از کوچه منشعب می‌شده‌اند.
ناگفته نماند که کوچه حاج‌ابراهیم در همین دوران به‌دلیل ایجاد یک سازه خاص مذهبی‌آموزشی در آن، به‌شدت توجه مردم و به‌ویژه بانوان را جلب کرد. این سازه، بنای فاطمیه مرحوم عابدزاده بود؛ بنایی که بر خرابه‌های تکیه حاجی‌محمدرضا و منزل مجاور آن ساخته شد تا مرکزی آموزشی‌مذهبی برای بانوان شهر مشهد باشد. هزینه ساخت این بنا را به صورت کامل زنان مذهبی شهر پرداختند.
فاطمیه، بنایی دوطبقه بود که پنجره هایش را دوجداره ساخته بودند تا صدای خانم‌ها به گوش نامحرم نرسد. کوچه حاج‌ابراهیم در دهه ۵۰ نیز به‌دلیل تغییرات رخ‌داده در بافت اطراف حرم امام‌هشتم (ع)، شاهد کوچ تعداد چشمگیری از ساکنان قدیمی خود و تبدیل برخی پلاک‌ها به بنا‌های زائرپذیر بود.
خاندان‌های شاخص کوچه حاج‌ابراهیم
کوچه حاج‌ابراهیم در طول عمر خود، میزبان خاندان‌های مشهور بسیاری بوده است. اگر از شخص حاج‌ابراهیم بگذریم که با وقف بخشی از درآمد حمام خود برای سیدالشهدا (ع)، نامش را تا همیشه ماندگار کرده است، باید از علی‌اصغر میرخدیوی، شاعر و هنرمند برجسته طنز مشهد، به‌عنوان مشهورترین چهره ادبی ساکن کوچه یاد کنیم.
خاندان ناظران‌پور که ناظران جوی آب خیابان مشهد بودند، هم دوره‌ای در این کوچه زندگی کردند و اکنون محمود ناظران‌پور، پیشکسوت صنعت چاپ مشهد، به گذران دوران کودکی و نوجوانی در این کوچه افتخار می‌کند.
مرحوم نصرالله اخگر که خانه خود را وقف امور آموزشی کرد و حسین رستم‌دخت، نان‌یزدی‌پز مشهور پایین‌خیابان، و حاج‌غلامرضا شعرباف معروف، از دیگر ساکنان شناخته‌شده کوچه بودند.
شهید حبیب‌الله حسینی که اکنون نامش زینت‌بخش تابلوی کوچه شده است، نیز کودکی را در اینجا گذرانده است. سرانجام باید از خانواده‌های حسین کریمی، سیدعلی خالقی، اصغر جغتایی و حسن حجازی به‌عنوان دیگر قدیمی‌های این محدوده نام برد.
حاج‌ابراهیم تا پایان دوران قاجار
کوچه حاج‌ابراهیم بر‌اساس آنچه از اسناد موجود در گنجینه اسناد آستان‌قدس‌رضوی می‌توان استنباط کرد، عمری بیش از دویست سال دارد. در یکی از اسناد موجود در این مجموعه، به ملکی در مجاورت حمام حاج‌ابراهیم اشاره شده که در دهه‌های نخستین دوران حکومت قاجار‌ها بر ایران، درآمد آن خرج زائران امام‌رضا (ع) می‌شده است.
به روایت بهتر، بر‌اساس این سند، عمر حمام حاج‌ابراهیم و درنتیجه کوچه مجاور آن، حداقل به دوران فتحعلی‌شاهی بازمی‌گردد. نقشه ترسیم‌شده توسط دالمج در سال ۱۲۴۸ خورشیدی نیز بر این واقعیت، مهر تأیید می‌زند.
در این نقشه، کوچه حاج‌ابراهیم پس از کوچه «پای‌بهره» و «ساربان‌ها»، سومین کوچه منشعب از پایین‌خیابان پس از برج‌وباروی شهر است که بن‌بست نبوده و از طریق کوچه قراولخانه آن دوران (شهید سالاری‌مقدم کنونی) به شبکه کوچه‌های متصل‌کننده پایین‌خیابان به بالاخیابان، می‌پیوسته است.
در این نقشه، کوچه جنوبی‌شمالی حاج‌ابراهیم در میانه حکومت قاجار‌ها بر ایران، دارای پنج فرعی بوده است که سه فرعی در شرق و دو فرعی در غرب آن قرار داشته‌اند و به‌جز فرعی‌های دوم، دو سمت کوچه همگی بن‌بست بوده‌اند.
همچنین بر‌اساس نقشه دالمج، مهم‌ترین ابنیه آن دوران در کوچه حاج‌ابراهیم، به‌ترتیب حمام حاج‌ابراهیم و منجلاب متصل به آن در ابتدای فرعی نخست غربی و تکیه حاجی‌محمدرضا در ابتدای فرعی دوم غربی بوده است. همچنین در محدوده انتهایی کوچه و محل تلاقی آن با قراولخانه، بنای مشهور قراولخانه اصلی پایین‌خیابان، قرار داشته است.
کوچه حاج‌ابراهیم پس از انقلاب اسلامی
ساختار فیزیکی کوچه حاج‌ابراهیم از منظر تعداد فرعی‌ها در نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آغاز طرح نوسازی اطراف حرم مطهر، تغییر خاصی را به خود ندیده است. در این دوره، بزرگ‌ترین تغییر فیزیکی ساختاری رخ‌داده در کوچه، تغییر وضعیت بیشتر پلاک‌های آن از مسکونی به اقامتی و زائری و همچنین تقسیم برخی پلاک‌های بزرگ است.
بنای فاطمیه نیز در این دوران، دیگر آن کاربری سابق را نداشت و تبدیل به محل آموزش دختران مهاجر افغانستانی ساکن مشهد شده بود؛ البته سال ۱۳۶۹ دومین بنای آموزشی کوچه یعنی دبستان «نصرالله اخگر» در پلاکی که وی به همین منظور وقف کرده بود، ساخته شد.
همچنین سال ۱۳۶۷ درست در تقاطع کوچه حاج‌ابراهیم و کوچه قراولخانه که در این دوران به ترتیب به کوچه‌های شهید حبیب‌الله حسینی و سالاری‌مقدم تغییر نام داده بودند، مرحوم آیت‌الله حاج‌سیدمحمدحسین مصباح‌موسوی با هدف رفع نیاز بهداشتی و درمانی طلاب و اقشار ضعیف و کم‌درآمد جامعه، به‌ویژه زائران حضرت امام‌رضا (ع)، مجموعه خیریه درمانی امام‌هادی (ع) شامل درمانگاه، بیمارستان و زایشگاه را تأسیس کرد.
اما اجرای طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی از میانه دهه ۸۰ به این‌سو، باعث تغییرات بزرگی در ساختار کوچه حاج‌ابراهیم شد. در جریان این تغییرات، بخش بزرگی از کوچه، حدفاصل محدوده ابتدایی آن تا بعد از بنای فاطمیه، یعنی حدود صد پلاک به‌صورت کامل در دل پروژه‌های اقامتی‌تجاری جدید ایجادشده در اطراف حرم مطهر رضوی محو شد. شاخص‌ترین این پلاک‌ها، بنای فاطمیه و حمام حاج‌ابراهیم بودند.
بدین‌گونه، مسیر ابتدایی کوچه تغییر کرد و ارتباط مستقیم آن با خیابان نواب‌صفوی قطع شد و به‌جای آن، مسیری از شارستان شهیدشوشتری که دراصل بقایای کوچه فاطمیه است، بخش آغازین کوچه شد. همچنین در محل سابق حمام حاج‌ابراهیم، پروژه‌ای به نام ابراهیم به اجرا گذاشته شد که لقب کوتاه‌ترین پروژه جدید اطراف حرم مطهر را با داشتن تنها چهار طبقه بنا به خود اختصاص داده است.
شرقی است که پلاک انتهایی فرعی نخست، یعنی شهیدحسینی ۲ قدیمی‌ترین پلاک موجود در کوچه محسوب می‌شود. در کل کوچه، تنها شش پلاک مسکونی و با احتساب تجاری‌های مجتمع ابراهیم در ابتدای کوچه، چهار پلاک تجاری وجود دارد که همگی در جانب شرقی آن قرار دارند.
دیگر بنا‌های این‌سوی کوچه، یکی بخش شرقی مجموعه اقامتی‌تجاری بزرگی است که با استفاده از یک ساباط به ضلع غربی این بنا -که حدفاصل شارستان شهیدشوشتری تا کوچه حاج‌ابراهیم است- پیونده خورده است و دیگری «مرکز جامع سنجش آموزش توان‌بخشی و مداخله بهنگام تربیتی نصرالله اخگر» وابسته به آموزش‌وپرورش ناحیه ۵ مشهد است که در محل دبستان سابق اخگر ایجاد شده است.
تنها بنای ضلع غربی کوچه هم علاوه‌بر آن مجتمع تجاری‌اقامتی، مجموعه درحال بازسازی و تعمیر بیمارستان و زایشگاه مجتمع خیریه درمانی حضرت امام‌هادی (ع) است.
***
قدمت: ابتدای قاجار
بنای آموزشی: مرکز جامع سنجش آموزش توان‌بخشی و مداخله بهنگام رشدی‌تربیتی نصرا... اخگر
بنای عام‌المنفعه: بیمارستان و زایشگاه خیریه امام‌هادی (ع)
بنای ارزشمند تخریب‌شده: فاطمیه مرحوم عابدزاده، حمام وقفی حاج‌ابراهیم
شهید کوچه: شهید حبیب‌الله حسینی
چهره‌های قدیمی کوچه: حاج‌ابراهیم حمام‌دار، علی‌اصغر میرخدیوی، محمود ناظران‌پور، نصرالله اخگر، حسین رستم‌دخت، حاج‌غلامرضا شعرباف، حسین کریمی سیدعلی خالقی، اصغر جغتایی و حسن حجازی
نام‌های کوچه: حاج‌ابراهیم، نواب‌صفوی ۱۰، پایین‌خیابان ۱۰، شهید حبیب‌الله حسینی، شهید سالاری‌مقدم ۱۱
* این گزارش دوشنبه ۱۴ اسفندماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۷۱ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
«نقاشی خدا» روی بال پروانه‌ها 
جهادگران مخروبه‌های انتهای پنج‌تن را دوباره خانه کردند 