گذری بر تاریخ پیشکش طلا به بارگاه امامرضا(ع)
توصیف پیشکشی بردن طلا به ساحت مقدس سلطان خراسان، مصداق شعر «تو بی زیور چنان خوبی که زیور‌ها بیارایی» است، اما اهدای زیورآلات، طلا و اشیای جواهرنشان به حرم مطهر رضوی و تقدیم مدال ازسوی ورزشکاران و نام‌آوران علمی، یکی دیگر از جلوه‌های ارادتی است که قرن‌ها پادشاه و عامی و عاشق به فراخور وسع خود انجام داده‌اند و یادگارشان را می‌توان در نقش گنبد و درودیوار حرم امام‌هشتم (ع) یا در موزه آستان‌قدس‌رضوی دید.
گذری بر پیشه زرگری در آستان‌قدس‌رضوی
برابر اسناد برجای‌مانده، میزان طلا و نقره اهدایی به حرم مطهر رضوی در گذشته آن‌چنان زیاد بوده که سبب ایجاد پیشه زرگری و زرگرخانه در آستان‌قدس‌رضوی شده است. قدیمی‌ترین سند در این‌باره نیز مربوط‌به سال ۱۰۱۱ هجری‌قمری است که در آن، از «امیرمحمود زرگر» به‌عنوان تعمیرکننده کرسی نقره ضریح امامرضا (ع) یاد شده است.
همه طلا‌های زرگرخانه آستان‌قدس‌رضوی از محل نذور تأمین می‌شده است و این حقیقت را می‌توان در اسناد برجای‌مانده از سال ۱۱۱۱ هجری‌قمری مشاهده کرد که به موضوع زرگرخانه و مشرف زرگرخانه و تعمیر ضریح امامرضا (ع) از محل نذور اشاره کرده اند.
طلای فتح‌الفتوحات و طلاکاری گنبد
اما باید طلا و جواهرات تقدیمی به آستان ملائک‌پاسبان امام‌هشتم (ع) در گذشته را به دو دسته اهدای طلا برای طلاکوبی حرم و جواهرات اهدایی به خزانه تقسیم کرد. طلا‌های دسته اول که به مقدار بسیار زیاد اهدا می‌شده، معمولا پیشکشی شاهان سلسله‌های مختلف پس از پیروزی‌ها و کشورگشایی‌ها بوده است.
نخستین این افراد، «شاه‌طهماسب صفوی» است که تصمیم می‌گیرد روکش گنبد حضرت رضا (ع) را که تا پیش از آن دایره‌ای آذین‌شده با کاشی سبزرنگ بوده است، طلاکاری کند؛ ماجرا از این قرار است که در سال ۹۴۹ هجری‌قمری، شاه‌طهماسب که راهی جنگ با ازبکان بوده است، نذر می‌کند در‌صورت پیروزی، یادگاری در حرم مطهر باقی گذارد.
او چندی بعد، فاتح و تاج‌دار به مشهد می‌آید و با صرف ۶۳من طلا (۱۸۰کیلوگرم) و ساخت کتیبه‌های مشبک زر -که اکنون جزو نفیس‌ترین گنجینه‌های حرم هستند- دایره خورشید گنبد را درخشان‌تر می‌کند.
شاه‌عباس، دومین تاج‌داری است که کار طلاکاری حرم امام‌هشتم (ع) را برعهده می‌گیرد. روایت است که او وقتی در سـال ۱۰۱۰هجری‌قمری، با پای پیاده از اصفهان به زیارت مشهد مشرف می‌شود، دستور می‌دهد ساقه گنبد را که پس از شاه‌طهماسب در یورش ازبکان به غارت رفته بود، طلا کنند. این طلاکاری براساس کتیبه‌ای که به خط علیرضا عباسی، بر پایه گنبد حک شده، در سال ۱۰۱۶هجری قمری به پایان رسیده است.
گنج افسانه‌ای نادر و ساخت گلدسته‌های حرم
تا زمان نادرشاه، تنها یک گلدسته در مجموعه بنا‌های حرم حضرت رضا (ع) وجود داشته که مطلا هم نبوده است. تاج‌دار افشاری، تصمیم می‌گیرد این گلدسته را طلاپوش کند. مکتوبات تاریخی می‌گویند وقتی او عازم فتح هرات می‌شود، پیش از شروع سفر، به زیارت حرم امامرضا (ع) می‌رود و نذر می‌کند در صورت پیروزی، «ایوان صحن مقدس» را که مشهور به صفه «امیرعلی‌شیر» بوده است و همچنین «گلدسته بالای سر مبارک»، منسوب‌به «شاهرخ‌بن‌امیر تیمور» را به «تنگه طلا» مزین کند.
سفر جنگی نادر حدود یک سال طول می‌کشد. وی سرزمین هرات تا نزدیکی قندهار را تصرف می‌کند و در اواخر سال ۱۱۴۴هجری‌قمری به مشهد بازمی گردد. پس از این، نادر بزرگان خراسان و کدخدایان محلات مشهد را در چهارباغ به حضور می‌طلبد و مالیات سه سال آینده را می‌بخشد و امر به مطلا کردن تنها گلدسته حرم می‌کند.
مؤلف «تاریخ عالم‌آرای نادری» در این‌باره می‌گوید: «نادر پس از مطلا کردن گلدسته، گفت شایسته است در مقابل گنبد عالیه، گلدسته دیگری نیز بنا شود»؛ بنابراین اندکی بعد، عطر گلدسته دوم هم به سقف آسمان می‌رسد.
ضریح، سومین مکان زینت‌گرفته با نقره و طلاست. نادرشاه افشار نخستین پادشاهی است که ضریحی با ۲ هزار یاقوت بر روی مرقد مبارک می‌سازد و پیش از او نیز، شاهان صفوی ضریح‌هایی با روکش نقره بر مرقد مطهر امام هشتمین (ع) ساخته بودند.
نیم‌تاج پیشکشی انیس‌الدوله
علاوه‌بر نقاط مختلف حرم که به دست امرا و سلاطین زرگرفته شده است، زیورآلات و ظروف، اشیای طلا و نقره یا جواهرنشان و سنگ‌های قیمتی، از دیگر تقدیمی‌هاست که بیشتر هم زنان، درباریان یا عامه مردم، وقف آستان مبارک حضرت رضا (ع) کرده‌اند که اگرچه بسیاری از آن‌ها با گذر قرن‌ها در یورش دشمنان به غارت رفته‌اند، نام‌ونشانشان در شرح سفرنامه سیاحان دیده می‌شود؛ برای نمونه «ابن‌بطوطه» از فرشی بافته‌شده با صد‌ها مروارید گزارش می‌دهد که روزگاری در حرم مطهر دیده است یا شمعدان‌های سراسر جواهری که سیاحان ممالک مسلمان، درباره‌اش گفته‌اند.
این جواهرات که هرکدام در پس خود داستانی دارند، تنها با عشق و ارادت صاحبانشان به اینجا سپرده شده‌اند.
برای نمونه روایت است «مهین‌بانوسلطان»، دختر شاه‌طهماسب اول صفوی، که گویا در زمان حکومت پدرش، اجازه رفت‌وآمد آزادانه به خارج از قصر را نداشته است، شبی در خواب می‌بیند حضرت‌رضا (ع) او را طلبیده است و او در حرم مطهر درحال وقف طلا و جواهرات خویش است. همین خواب، صبح بعد او را راهی مشهد می‌کند.
در وقف‌نامه‌ای که از این شاهزاده ایرانی موجود است، چنین آمده است: «بسم‌الله الرحمن‌الرحیم. من مهین‌بانو، دختر شاه‌طهماسب صفوی، تمامی جواهرات خود را تقدیم می‌کنم به حرم امام ثامن ضامن (ع). باشد که مرا به وقت دیدار، شفاعت کنند که این اندک مال، همه دارایی من از دنیاست». ناگفته نماند که پیش از این نیز، طلا‌ها و جواهراتی که گوهرشادبیگم در ارض‌مقدس صرف کرده، شهره خاص و عام بوده است.
اما برابر اسناد و مکتوبات تاریخی، زنان دربار قاجار، ید طولایی در بخشش زیورآلات خود به بارگاه امام رئوف (ع) داشته‌اند که معروف‌ترین این واقفان، «انیس‌الدوله»، سوگلی سلطان صاحبقران، بوده است.
در حرم مطهر رضوی، جواهرات درِ طلای مرصع‌نشان و درِ طلادار مسجد گوهرشاد، از یادگار‌های اوست. علاوه‌بر این‌ها، او در سفر زیارتی که همراه همسر تاج‌دارش به مشهد می‌آید، نیم‌تاج جواهرنشان گران‌بهایی را که از ناصرالدین‌شاه هدیه گرفته بود، به حرم مطهر امامرضا (ع) پیشکش می‌کند.
سوای این‌ها در حرم مطهر رضوی، قندیل‌های سنگین‌وزن بسیاری از جنس طلا و یاقوت، وجود دارند که یکی از آن‌ها تقدیمی «شاهزاده‌مهدی‌قلی»، پسر فتحعلی‌شاه قاجار است و قدمت آن، به سال ۱۲۶۷ هجری‌قمری پهلو می‌زند.
زیور‌های زنانه در بارگاه حضرت ثامن
علاوه‌بر آنچه به بارگاه حضرت ثامن (ع) تقدیم شده است و در خزانه نگهداری می‌شود، همه زائران حریمش در وقت زیارت، خوانچه‌های نصب‌شده بر دیواره‌های روضه منوره را دیده‌اند که در آن می‌توان انواع زیور‌های زنانه، سلاح‌های جواهرنشان و اشیای طلا را دید.
این جواهرات که بنا به درخواست واقفانشان، پیش چشم تماشا نشانده شده‌اند، درمجموع ۲۶۷شیء نفیس و قیمتی هستند که در میانشان، شمشیر پانصد‌ساله صفوی، شمشیر مرصع به یاقوت و الماس، خنجر و غلاف دور فیروزه، قاب قرآن طلا با نگین زمرد، گل طلایی مزین به الماس، ساعت جیبی تمام‌طلایی، سنجاق الماس‌نشان، تسبیحی با ۱۰۹دانه مروارید، عدسی زمرد، قوی طلا با نگین زمرد، زیارت‌نامه طلا، زمرد سبزرنگ درشت با کتیبه صلوات چهارده‌معصوم (ع) و قاب الماس، بازوبند عقیق نقره با سه نگین که عبارت‌های مبارک «نصرمن الله و فتح‌القریب»، سوره توحید و «نادعلیا مظهرالعجایب» روی آن حک شده است، قرار دارد.
در بین این اشیای تقدیمی، همچنین می‌توان گردن‌بند الماسی را دید که مرحوم «آیت‌ا... واعظ‌طبسی»، تولیت پیشین آستان‌قدس‌رضوی، آن را در ۱۳۷۷ خورشیدی، تقدیم کرده و گویا یادگار مادرش بوده است.
اهدای مدال‌های ورزشی و علمی
در این روزگار علاوه‌بر خرده‌طلا‌هایی که مردم به نذر و طلب حاجتی، داخل ضریح مطهر می‌اندازند، اهدای طلا نه با حجم گذشته، اما به شیوه‌ای دیگر همچنان ادامه دارد که اهدای سکه از مجموعه‌های شخصی و میراث خاندانی یا پیشکش کردن مدال‌ها، کاپ‌ها و تندیس‌های طلا و نقره مسابقات علمی و ورزشی، جزو این اهدایی‌های زررنگ به حریم مقدس امامرضا (ع) است.
مدال‌های جهان‌پهلوان «تختی»، نخستین مجموعه مدال‌های اهدایی به حرم مطهر رضوی است که پس از انقلاب اسلامی به مشهد منتقل شد و پس از آن، این کار چنان با اقبال مدال‌آوران رشته‌های مختلف ورزشی روبه‌رو شد که آستان‌قدس‌رضوی در سال ۱۳۹۲ فاز دوم گنجینه‌های مدال را در موزه رضوی افتتاح کرد.
مجموعه مدال‌های پهلوان سوخته‌سرائی، پهلوان وفادار، توپ طلای بازی‌های آسیایی از طرف «خداداد عزیزی»، مدال‌های اهدایی علیرضا نصرآزادانی در رشته تکواندو و همچنین مدال‌های امیر توکلیان و مجید خدایی در رشته کشتی، بخشی از این اهدایی‌هاست. تقدیم مدال‌های طلا و نقره مسابقات علمی، از دیگر شیوه‌های عرض ارادت است که مثال‌های بی‌شماری برای آن در حرم مطهر رضوی وجود دارد و مدال‌های اهدایی «دکتر امرالله احمدی» از نمونه آن‌هاست.
دکتر احمدی پیش از وداع با دنیای فانی در سال ۱۳۸۹، مدال طلای نمایشگاه بین‌المللی آیتکس در سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ و چند مدال نقره و برنز دیگر را که در نمایشگاه بین‌المللی اختراع، نوآوری و تکنولوژی (آیتکس) برای کشف تأثیر داروی حصا-آ بر روی بیماران اسکیزوفرنی و سرطان به‌دست آورده بود، به بارگاه رضوی اهدا کرد.
اهدای مجموعه‌های نایاب سکه
«محمدتقی صفار» که یک باستان‌شناس است، نیز یکی از بی‌شمار افرادی است که تاکنون مجموعه‌های باارزشی از سکه یا اشیای دیگر را به این مکان مقدس هدیه کرده‌اند.
او در چند سال اخیر در چند نوبت، مجموعه‌ای از سکه‌های ارزشمندی را که در کاوش‌های باستان‌شناسی یا در سفرهایش از بازارچه‌های قدیمی طلا و سکه خریده، وقف حرم مطهر رضوی کرده است.
قدمت برخی از این سکه‌ها به پانصد سال پیش از میلاد می‌رسد و حاصل ۳۵سال تفحص و جست‌وجوی اوست. سکه درهم نقره ولایتعهدی امامرضا (ع) که به دستور مأمون سال ۱۹۸ هجری‌قمری در نیشابور ضرب شد، سکه دینار طلای ملکشاه سلجوقی و سکه دینار طلای هرمز اول ساسانی، از دیگر سکه‌های ویژه در مجموعه این اهداکننده است.
* این گزارش چهارشنبه ۱۶ اسفندماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۷۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
محل تجمع کارتن خواب‌ها، حسینیه شد 
داستان خودکشی زنان قاجار و ایجاد اولین مرکز بیماران روحی مشهد 