اولین میدان بار مشهد چه زمانی ایجاد شد؟
میهمان‌نوازی ایرانی‌ها به‌ویژه در نوروز، سبب شده است علاوه‌بر رسومی مثل خانه‌تکانی و پهن کردن سفره هفت‌سین، اهل خانه از دو هفته مانده به عید، به فکر فراهم کردن اسباب پذیرایی از میهمان هم باشند.
اسبابی مثل میوه و آجیل که در گذشته و پیش از روی کار آمدن سوپرمارکت‌های کوچک و بزرگ، در میدان‌های بار عرضه می‌شد؛ البته میدان‌های بار هنوز هم رونق خود را حفظ کرده‌اند و مقصد اول و آخر خیلی‌ها برای خرید میوه و تره‌بار در طول سال و حتی تهیه مایحتاج در نوروز هستند.
همین موضوع نیز سبب شد در سطرهایی، از تاریخ میدان‌های بار در مشهد قدیم بنویسیم.
ایجاد نخستین میدان‌بار در مشهد
در قدیم و پیش از به‌وجود آمدن میدان‌های بار قدیمی، علاف‌ها که در کاروان‌سرا‌ها مستقر بودند، نقش مهمی در تأمین مایحتاج جامعه سنتی داشتند، اما با تغییر جامعه و گسترش شهرها، به‌مرور نقش آن‌ها کمرنگ و میدان‌های بار جایگزینشان شد. علاف‌ها نیز نقش مهمی در تنظیم بازار و سوءاستفاده به نفع خود داشتند و یکی از دلایل اقدام بلدیه برای تأسیس میدان‌بار نیز، مقابله با زیاده‌خواهی برخی از آن‌ها بوده است.
در مشهد، سابقه تأسیس نخستین میدان‌بار که با هدف عرضه مستقیم کالا به‌وجود آمد، به دوره قاجار می‌رسد. برابر اسناد موجود، آصف‌الدوله در سال ۱۳۰۲قمری (۱۲۶۳ خورشیدی) اولین میدان‌بار را راه‌اندازی کرد.
روایت است که کسبه و مردم در ابتدا به این موضوع معترض می‌شوند، اما پس از آنکه نرخ همه اجناس و ارزاق روزبه‌روز کاسته می‌شود، استقبال مردم نیز از آن بیشتر می‌شود، به‌طوری‌که روزنامه ایران، گزارش شادی و شکرگزاری آنان از این اتفاق را چاپ و منتشر می‌کند.
یکی دیگر از مقاطعی که میدان‌بار در مشهد تشکیل می‌شود، سال اول مشروطه است؛ در سندی به تاریخ ۷جمادی‌الاول ۱۳۲۶خورشیدی آمده است: «چون در شهر مشهد معلوم بود ماکولات وارده را صنف علاف می‌فروختند، انجمن بلدیه این رسم را متروک کرد و به‌جای آن در چهار نقطه شهر، میزان قرار داد که هرچه از دهات به شهر می‌آمد، هرکس می‌توانست، خریداری کند».
این اقدام که مغایر با برنامه و اهداف علاف‌ها بوده است، سبب واکنش آن‌ها می‌شود. روزنامه حبل‌المتین در ۶جمادی‌الاولی ۱۳۲۶قمری (۱۶ خرداد ۱۲۸۷ خورشیدی) در همین زمینه چنین می‌نویسد: «دو نفر علاف که دربان آستان‌قدس بودند، متعرض متصدیان میزان شده، آن‌ها را کتک زده و میزان را برداشتند، ولی اهالی به این اقدام آن‌ها واکنش نشان دادند و روز بعد اجتماع کردند و کلیه دکان‌ها را بستند و تنبیه مرتکبین را از ایالت و تولیت خواستند».
ایجاد دومین میدان‌بار مشهد
میدان‌بار بعدی مشهد در سال‌های پس از جنگ جهانی اول و به‌همت بلدیه پا می‌گیرد. روزنامه رعد در ۶محرم ۱۳۳۸قمری (۸ مهر ۱۲۹۸ خورشیدی) در این‌باره چنین توضیح می‌دهد: «اداره بلدیه تحت ریاست سالار ممتاز برای رعایت حال فقرا و آسایش عامه و بر حسب پیشنهاد انجمن بلدیه و ایالت، اعلانی منتشر کرد و سه نقطه را در شهر معین [کرد]و برای فروش اجناسی که مورد احتیاج بود، اختصاص داد تا اسباب رفاه اهالی فراهم گردد».
براساس این اعلامیه، اداره بلدیه میدان‌هایی عمومی برای فروش اجناس تعیین می‌کند تا صاحبان اموال، اجناس خود را در میدان‌های مزبور به معرض فروش بگذارند. بلدیه همچنین اعلام می‌کند که هیچ فردی حق ندارد اجناسش را خارج از این میدان‌ها به فروش برساند.
اثرات مثبت تعیین میدان برای فروش اجناس، خیلی زود عیان و باعث کاهش قیمت‌ها، فراوانی اجناس، تأمین رفاه عمومی و جلوگیری از جلب منافع غیرمشروع علافان می‌شود. این صنف وقتی می‌بینند اوضاع بر وفق مراد آنان نیست، در ادامه، میدانی شبیه میدان‌بار با نام میدان علاف‌ها می‌سازند، اما موفق به جذب مردم نمی‌شوند.
۴ مکان برای ایجاد میدان‌بار در دوره پهلوی دوم
در دوره پهلوی نیز انجمن شهر بعد از سه دهه، در ۱۳۳۵خورشیدی به فکر تأسیس میدان‌بار می‌افتد و آن را تصویب می‌کند. جراید مشهد در ۴ شهریور این سال می‌نویسند که قرار است چهار میدان‌بار برای فروش تره‌بار مصرفی شهر ایجاد شود تا خواروبار و تره‌بار موردنیاز مردم، زیرنظر شهرداری به‌صورت مستقیم به دست فروشندگان برسد. در این زمینه، مطالعاتی انجام می‌گیرد و قرار می‌شود محل‌های تعیین‌شده برای میدان‌بار از طریق مطبوعات اطلاع‌رسانی بشود.
اسناد نشان می‌دهند که با همه تلاش‌های بلدیه، مهم‌ترین گام برای تأسیس میدان‌بار را بخش خصوصی در سال ۱۳۳۹خورشیدی برمی‌دارد. دلیل اصلی این موضوع نیز وضعیت نامنظم خریدوفروش میوه و تره‌بار بوده است.
وقتی گلکاریان و خلخالی پای کار می‌آیند
بنا به‌گفته حاج‌غلامرضا گلکاریان (یکی از نخستین مؤسسان میدان‌بار در مشهد)، هر روز متجاوز از سیصد گاری میوه و تره‌بار وارد مشهد می‌شده است؛ آن‌چنان که گاری‌ها، بار‌های خود را از اول دروازه‌قوچان تا نزدیک میدان مجسمه (شهدای فعلی) در مقابل دکان‌ها خالی می‌کرده‌اند و این عمل آن‌ها موجب سدمعبر می‌شده است؛ اصلی که مغایر با مقررات شهرداری است؛ به همین دلیل مأموران مجبور به برخورد می‌شوند.
از طرف دیگر، گاری‌چی‌ها هم چاره‌ای نداشتند و خیلی‌هایشان حتی به نان شب محتاج بودند و نمی‌توانستند بار نیاورند؛ به همین دلیل آقای گلکاریان به فکر تأسیس یک مرکز خواروبار و میوه در شهر می‌افتد و در ۱۲دی ۱۳۳۹خورشیدی، مزایده تأسیس میدان در مشهد برگزار می‌شود.
محمدتقی برادران‌خلخالی هم که از مؤسسان میدان خواروبار است، درباره تأسیس میدان‌های خواروبار و ارزاق‌عمومی در شهرستان‌ها به‌ویژه مشهد چنین گفته است: «با تصویب انجمن شهر و پس از ۱۰سال مکاتبه شهرداری، توانستم موافقت دفتر جامع گوهرشاد و اداره اوقاف را جلب [کنم]و زمینی دراختیار شهرداری بگذارد تا برای عرضه مستقیم اجناس میدانی با اسلوب جدید بنا و ارزاق را با نرخ‌های مقرر دردسترس عموم قرار دهد».
نادری؛ نخستین میدان‌بار بزرگ مشهد
در همین راستا، سجادی، شهردار مشهد، مراسم کلنگ‌زنی میدان‌بار را ۲۰خرداد ۱۳۴۰ خورشیدی در امتداد خیابان نادرشاه، فلکه شاهرخ، برگزار می‌کند. در ادامه و در مدت یک سال، ۱۷۳باب دکان در داخل و حاشیه خیابان‌ها بنا می‌شود و شصت باب از دکان‌های داخل میدان در ۲۸اسفند ۱۳۴۱خورشیدی دراختیار شهرداری قرار می‌گیرد.
برابر اسناد موجود، تا ۲۶مرداد ۱۳۴۱خورشیدی، شانزده نفر از شهرداری تقاضای مغازه می‌کنند و ۲۴باب مغازه حاشیه خیابان نادری و شاهرخ به اجاره داده می‌شود؛ البته تأسیس میدان‌بار توسط گلکاریان با واکنش منفی صنف تره‌بارفروشان مشهد مواجه می‌شود.
آن‌ها در این اطلاعیه که در ۱۶تیر ۱۳۴۱خورشیدی منتشر شده است، مخالفت خود را با آن اعلام می‌کنند و آن را میدانی خارج از دروازه‌قوچان به نام میدان خواروبار عمومی توصیف می‌کنند که توهم مفید بودن و مؤثر بر تعیین نرخ تره‌بار به‌وجود می‌آورد. این گروه در ادامه تأکید می‌کنند: «صنف تره‌بارفروش زیر بار نمی‌رود که بخواهد محل کاروکسبش را به دوکیلومتری شهر ببرد».
بالاخره روز شنبه ۲۷مرداد ۱۳۴۲خورشیدی، به‌مناسبت میلاد پیامبر گرامی اسلام (ص)، جشنی توسط حاج‌غلامرضا گلکاریان و برادران‌خلخالی در میدان خواروبار، برگزارمی‌شود و آن را رسما افتتاح می‌کنند.
در ادامه نیز شهرداری به‌منظور تثبیت نرخ میوه و تره‌بار و وفور آن در شهر و رفع نیاز اهالی در ۳۰اردیبهشت ۱۳۴۴خورشیدی، مصمم می‌شود میدان خواروبار شهر را توسعه و به بازار آن رونق بیشتری دهد تا در آینده، میدان خواروبار مشهد آن‌طور که جوابگوی احتیاجات مردم باشد، مجهز شود و به این‌ترتیب در سال ۱۳۴۴خورشیدی، میوه و تره‌بار ارزان به حد وفور دراختیار مردم قرار گیرد.
دو هفته بعد، ساختمان محفظه با پوشش شیروانی، سقف و ستون می‌خورد. همچنین علافان و حق‌العمل‌کاران میوه و تره‌بار و آن عده از تجاری که در حوالی خیابان‌های خواجه‌ربیع، خیابان علیا، سعدآباد و سراب، بارفروشی داشتند، به میدان منتقل می‌شوند.
در اسناد آمده است که پس از این، همه وسایل نقلیه مانند کامیون، چهارپایان و اتوبوس‌هایی که از حومه شهر، بار میوه وارد می‌کردند، مستقیم به وسیله مأموران راهنمایی‌ورانندگی به میدان نادری هدایت می‌شده‌اند تا محموله‌های خود را در میدان تخلیه کنند.
اداره امور میدان نادری نیز مسئول کنترل نرخ میوه‌جات و تره‌بار با قیمت شهرداری بوده است و به هیچ‌وجه بارفروشان یا اشخاص دیگری، در امور مربوط‌به میدان و بازار خواروبار دخالتی نداشته‌اند.
سخنگوی شهرداری در ۱۵خرداد ۱۳۴۴خورشیدی، اقدامات و برنامه‌های این سازمان درباره میدان‌بار را بیان می‌کند و مأموران کنترل نرخ (از طرف شهرداری در این میدان گمارده شده بودند) فعالیت خود را شروع می‌کنند.
با همکاری شهرداری برای توسعه میدان خواروبار، چندین قطعه زمین به مساحت ۵ هزار متر در پشت و طرفین میدان به محوطه بازار نادری، اضافه و به وسعت دکان‌ها افزوده می‌شود تا امانت‌فروشان و بارفروشان این میدان، انبار‌های مخصوص برای نگهداری تره‌بار و کالا دراختیار داشته باشند. در ادامه نیز یک بلندگو در میدان‌بار نصب می‌شود تا نرخ روز را به اطلاع مراجعه‌کنندگان برسانند.
شهرداری در خرداد ۱۳۴۷خورشیدی برای رفاه حال و بهداشت عموم مغازه‌داران و حمل‌ونقل راحت تره‌بار، دستور می‌دهد محوطه داخلی میدان را تسطیح، جدول‌بندی و جلوی مغازه‌ها را موزاییک‌فرش کنند. همچنین نمایندگان میدان نادری و شهرداری هر پنج روز، نرخ جدید تره‌بار و میوه‌جات را تعیین می‌کنند و بازرسان در شهر این نرخ را کنترل می‌کنند و بر روی اجناس، برچسب قیمت می‌زنند.
احداث میدان‌بار رضوی یا کوروش قدیم
میدان‌بار کوروش، دومین میدان‌بار بزرگ مشهد بوده است. شهرداری مشهد که بعد از شروع فعالیت میدان‌بار نادری، اهمیت و نقش میدان‌های بار را درک کرده است، درصدد تداوم این روند برمی‌آید و ۱۵خرداد ۱۳۴۴خورشیدی، در خبری اعلام می‌کند که به‌زودی قطعه زمینی به مساحت ۱۲هزار مترمربع در حوالی میدان اعدام و ناحیه غسالخانه قدیم برای ساخت میدان‌بار آماده می‌شود.
در ادامه این خبر آمده که قرار است میدان‌های دیگری نیز در حوالی خیابان خواجه‌ربیع و انتهای ضد، دایر شوند. برابر نامه‌ای که بنی‌اعتماد، شهردار مشهد، به پیرنیا، استاندار خراسان، در ۲۹خرداد ۱۳۴۸خورشیدی نوشته، آمده است: «به‌منظور تأسیس میدان‌بار در خیابان صفوی و بولوار گل‌خطمی، از طرف شهرداری کمیسیونی تشکیل گردد».
گویا در این کمیسیون اعلام می‌شود که آستان‌قدس‌رضوی پنج هکتار از اراضی محمدآباد یا اراضی گود سلوک برابر مقررات، بدین منظور دراختیار متقاضیان بگذارد تا اقدامات لازم برای احداث میدان را معمول دارند؛ البته گویا مسئولان مربوط ابتدا تصمیم می‌گیرند حدود ۱۰هکتار از اراضی محمدآباد و اراضی گودسلوک را از آستان‌قدس‌رضوی درخواست کنند.
شرکت‌کنندگان این کمیسیون نیز اردکانیان، علی بیدگلی، وحیدی، رضایی، اسماعیل ازغندی، جواد دنکوب‌زرمن‌زاده، کاظم غراب و علی ازغندی بوده‌اند. نتیجه مذاکرات و کمیسیون مشخص نیست، ولی می‌دانیم که ملک میدان‌بار کوروش را حاج‌حسین صفارزاده‌کرمانی ساخته است.
او در سال ۱۳۴۵خورشیدی، زمین را دریافت و شروع به ساخت میدان‌بار می‌کند؛ میدانی که شش سال بعد و در سال۱۳۵۱ افتتاح می‌شود. برابر اسناد موجود، مکرم رئیس انجمن شهر، دکتر معتمدی شهردار مشهد، اعضای انجمن شهر و جمعی از نمایندگان جراید، ۱۹تیر ۱۳۵۱ خورشیدی از این میدان‌بار جدیدالاحداث که «کوروش» نام داشته است، بازدید می‌کنند.
نام میدان‌بار کوروش بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به رضوی تغییر یافت و اکنون ۲۱۲پلاک و ۱۸۵مغازه دارد که بیشتر آن‌ها به‌صورت سرقفلی واگذار شده‌اند و مستأجران، مشغول فعالیت در آن‌ها هستند.
منبع: اسناد مرکز اسناد شهرداری و کتاب تاریخ اقتصادی مشهد تألیف: علی نجف زاده و جلیل قصابی گزکوه
* این گزارش دوشنبه ۲۱ اسفندماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۷۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
داستان خودکشی زنان قاجار و ایجاد اولین مرکز بیماران روحی مشهد 
برطرف شدن کمبودها با همدلی همسایه‌ها 