فقدان آخرین «‌شیر و شکر» خوان

101 سال پیش بود که حضور سید جلیل‌القدری در مشهد سبب آغاز تحول قرآنی بزرگی در این شهر شد. سید محمد عرب زعفرانی در سال 1283 قمری در زعفرانیه عراق متولد شد و پس از گذراندن سال‌های ابتدایی زندگی در این شهر تلاوت قرآن را از محضر استادان آن دیار آموخت. او از سال ۱۳۱۴ قمری مسافرت‌هایی به هند و تبت و برخی از بلاد عرب انجام داد و در علم تجوید و شیوه‌های متداول آن روز، به تعلیم و تعلم پرداخت.

حضور سید محمد در مشهد و تأسیس جلسات قرآن پرشور در این شهر سبب تربیت شاگردان مبرزی شد. او به مدت 20سال شاگردان ممتازی نظیر حاج سید حسن در‌افشان، ملاعباس قاری، حاج شیخ محمدحسن رضوان (کتیبه‌نویس آستان قدس رضوی) و مرحوم حافظیان را تربیت کرد.

 از میان این شاگردان نام و آوازه محمدحسن رضوان بیشتر در میان اهالی قرآن پیچیده بود. سلسله جلسات ترویج کلام‌الله مجید با مدیریت این کاتب خوش‌‌‌‌قلم آستان قدس رضوی در سراسر مشهد مقدس گسترده شده بود. محمدحسن رضوان در کوچه یزدی‌آباد بالا‌خیابان سکونت داشت. در همسایگی استاد، نوجوانی خوش‌استعداد با پدر و مادر خود زندگی می‌کرد که بعدها با تعالیم استادش توانست نام بلند استاد خویش را زنده نگه دارد. غلامعلی زحمتکش از دوران کودکی با مرحوم رضوان آشنا و با راهنمایی او در جلسات قرآنش حاضر شد.

پشتکار و تلاش او تا آنجا بود که پس از مدتی به عنوان معاون جلسه استادش برگزیده شد و هرگاه استاد در جلسه حضور نداشت قرآن‌آموزان به نکات او گوش فرا‌می‌دادند. سیدمحمد عرب‌زعفرانی برای آموزش قرآن کتابی به نام «منتخب‌التجوید» داشت که مرحوم رضوان آن را به شعر درآورده بود و نامش را «لؤلؤة‌الرضوان» گذاشته بود و غلامعلی هر شب بخشی از مباحث تجویدی را از کتابش آموزش ‌داده و مرور می‌کرد. 

اما حضور مستمر استاد زحمتکش در جلسات قرآن مهم‌ترین رویداد زندگی او تا سال‌های پایانی زندگی‌اش بود

پس از درگذشت «رضوان» غلامعلی مسیر استاد خود را ادامه داد. اما این‌ها همه استعداد او نبود. غلامعلی زحمتکش سال‌ها در مسیر علمی و قرآنی از درس بزرگان این شهر بهره برد. علاقه او به پژوهش در «رسم المصحف» از همان سال‌های نخست علم‌آموزی‌‌ در وجودش شکوفا شده بود. به گفته خودش وقتی در انتشارات آستان قدس به انبارداری مشغول بود، اوقات بیکاری، استراحت و حتی گاهی شب‌ها برنامه مفصلی در مورد بررسی رسم‌الخط قرآن داشت و به نکاتی هم دست یافته بود.

 این تلاش‌ها زمینه‌ای را فراهم کرد تا سالیان متمادی یعنی حدود ۲۰ سال‌ در این موضوع به پژوهش بپردازد. دغدغه او در این موضوع تا بدان‌جا رسید که برای نوشتن مقاله‌ای درباره رسم‌الخط «انما» نامه‌ای به رهبر معظم انقلاب که در آن موقع ریاست جمهوری کشور را برعهده داشتند نوشت و از ایشان خواست تا نظر خود را درباره دیدگاه تخصصی‌اش اعلام کنند. رهبر انقلاب با استقبال از محتوای مقاله‌اش از او خواستند تا در قالب نوشتاری علمی در یکی از مجلات قرآنی کشور آن را به چاپ برساند.

اما حضور مستمر استاد زحمتکش در جلسات قرآن مهم‌ترین رویداد زندگی او تا سال‌های پایانی زندگی‌اش بود. او با وجود کهولت سن اصرار داشت تا در محافل قرآنی حضور پیدا کند و به استماع تلاوت قاریان بپردازد. استاد پس از سال‌ها تلاش در ‌تربیت شاگردان قرآنی روز جمعه روی در نقاب خاک کشید. به مناسبت ارج‌گزاری مقام والای این استاد قرآن گفت‌و‌گویی با استاد رضا یگانه، دوست قدیمی‌اش و یکی از پیشکسوتان قرآنی مشهد و همچنین استاد سیدجواد سادات فاطمی رئیس هیئت مدیره جامعه قاریان قرآن مشهد داشته‌ایم.

رفاقتی که با قرآن ماندگار شد

استاد رضا یگانه | سال‌های کودکی من و مرحوم زحمتکش با یکدیگر سپری شد. ما در یک خانه زندگی می‌کردیم. مرحوم محمدحسن رضوان استاد قرآن ما نیز در این خانه روزگار‌ می‌گذراند. منزل ما در کوچه یزدی‌آباد واقع شده بود. اجداد ما اصالتا یزدی بودند. مرحوم زحمتکش نیز اصالتا اهل یزد بود و گاهی لهجه یزدی‌اش در سخن گفتنش عیان می‌شد.

پدر مرحوم زحمتکش مقنی بود و چاه‌های آب منازل را لای‌روبی می‌کرد و حدود سال ۱۳۴۷ خورشیدی نیز از دنیا رفت. مادرش نیز در سال ۶۱ از دنیا رفت.
دوران کودکی در محله دروازه قوچان و همان محله قدیم توحید ساکن بودیم. خاطرم هست پدرش شب‌ها، بعد از یک روز پرکار و با وجود خستگی در هر محله‌ای که جلسه روضه و قرآن بود، شرکت می‌کرد و بسیار مقید بود. حتی غلامعلی را هم با خود می‌برد. حضور در همین جلسات زمینه‌ساز علاقه‌مندی من به قرآن و ورود به عرصه فعالیت‌های قرآنی شد.

نقطه آغاز علاقه من و مرحوم زحمتکش به تلاوت قرآن و حضور مستمر در جلسات با راهنمایی مرحوم محمدحسن رضوان شروع شد. همان‌طور که گفتم استاد رضوان در خانه ما سکونت داشت روزی ما مشغول بازی بودیم به گمانم شش‌ساله بودم. استاد از جلو‌ ما رد شد و خطاب به ما گفت: «‌بچه‌ها بازی بسه. بیاید با من به جلسه قرآن بریم.» این اتفاق سبب شد تا حضور ما در جلسات قرآن خانگی مستمر شود.

مرحوم استاد زحمتکش نیز بعدها که بزرگ‌تر شد آغازگر جلسات ایشان شد و در ردیف جلو کنار استادان می‌نشست

بعد از آنکه فعالیت روزانه به پایان می‌رسید؛ هنگام غروب، کار را تعطیل کرده و بعد از اقامه نماز به جلسه مرحوم رضوان می‌رفتیم که هر شب در یک محله مانند حسینیه سراب، مسجد حیدری‌ها، مسجد محمدی‌ها در دروازه قوچان و ... تشکیل می‌شد، گاهی نیز اداره مرکزی آستان قدس میزبان این محفل بود.

در گذشته، قدیمی‌ها و بزرگ‌ترها جلسه قرآن استاد رضوان را شروع می‌کردند، مرحوم استاد زحمتکش نیز بعدها که بزرگ‌تر شد آغازگر جلسات ایشان شد و در ردیف جلو کنار استادان می‌نشست، در ابتدا برای اینکه یکی از اعضای کوچک جلسه بود در ردیف آخر می‌نشست اما رسم این بود که وقتی به مرور تلاوت قرآن فرد بهتر می‌شد در کنار استادان مستقر ‌و آرام آرام شروع جلسات به او سپرده می‌شد.

 یکی از جلسات اصلی قرآن مرحوم رضوان صبح‌های جمعه در منزل مرحوم آقای سادات‌فاطمی‌ پدربزرگ استاد سید مرتضی سادات‌فاطمی‌ برگزار می‌شد. ما نیز منظم در این جلسات حضور پیدا می‌کردیم. مرحوم زحمتکش در این جلسات کم کم شایستگی خود را نشان داد و به عنوان معاون استاد در جلسات حضور پیدا می‌کرد. هرگاه مرحوم رضوان در جلسه نبودند آقای زحمتکش به عنوان استاد، جلسه را اداره می‌کرد و نکات ارزنده‌ای به قرآن‌آموزان می‌گفت.

ما در جلسات استادان دیگری مثل مرحوم زادنیا و مهدی شجریان نیز حضور پیدا می‌کردیم. در طول این سال‌ها مرحوم زحمتکش مسیر آموزش قرآن را ادامه داد و تا آخرین سال‌های عمرش به تربیت شاگردان پرداخت. پشتکار قرآنی رفیق قدیمی‌ ما مثال‌زدنی بود.

پیر و مرشد قرآنی ما

استاد جواد سادات فاطمی| مرحوم استاد حاج غلامعلی زحمتکش ضمن اینکه از پیشکسوتان قرآنی و پیشتازان عرصه تعلیم و تعلم قرآن در مشهد مقدس بود در دو زمینه فعالیت بسیار چشمگیری داشت. یکی اینکه او از نظر سواد قرآنی در سطح خوبی قرار داشت و تسلطش بر مفاهیم و معارف قرآنی مثال‌زدنی بود. تسلطش بر ادبیات عربی این ویژگی‌ها را دوچندان کرده بود.

دیگر اینکه مرحوم زحمتکش شاگردپرور بود. او جلسات منظمی در سطح شهر برای پرورش استعداد‌های قرآنی داشت و نوجوانان و جوانان بسیاری در حضور او زانوی ادب می‌زدند و از نکات قرآنی و آموزش‌های تخصصی‌اش بهره‌مند می‌شدند. نکته مهم اینکه مرحوم استاد تا سال‌های آخر حیات خود وقتی بنیه کافی برای برپاکردن این جلسات داشت با انرژی مثال‌زدنی در محافل قرآنی حضور پیدا می‌کرد. چندی پیش توفیق شد تا در یکی از جلسات مرحوم استاد حضور پیدا کنم. استاد نیز که بیش از 90 سال سن داشت در جلسه حاضر بود.

مرحوم زحمتکش از شاگردان مرحوم استاد محمدحسن رضوان و مرحوم رضوان خود از شاگردان مرحوم سید محمدعرب زعفرانی بود. بنده خاطرات زیادی از استاد زحمتکش در خاطر دارم. مغازه کفش‌دوزی او در محله ما بود و به این دلیل بارها استاد را در محل کارش می‌دیدم. در همین دیدارها از نکات علمی و قرآنی بهره می‌بردم. مرحوم زحمتکش به دلیل مطالعاتی که در زمینه رسم‌المصحف داشت نکات ارزنده‌ای در این زمینه برای ما بیان می‌کرد.