داستان آسباد و نانِ باد را خوردن!

وقتی صحبت از آسیا‌های بادی می‌شود اسم نشتیفان سر زبان‌ها می‌افتد. آسباد‌های به هم پیوسته و تاریخی نشتیفان گردشگران زیادی را به این خطه می‌کشاند و خشنود برمی‌گرداند. البته بنای آسباد‌ها منحصر به خواف و نشتیفان نیست.

این معماری شگرف ایرانی در سراسر شرق کشور خودنمایی می‌کند تا نشان‌دهنده سبک زندگی مسالمت‌آمیز آدم‌های قناعتگر کویر باشد. جایی که آسمان آب را از زمین دریغ می‌کند و آسیاب‌های آبی دیگر پاسخی برای گرداندن آس نیست، انعطاف باد‌های ۱۲۰ روزه کویر می‌تواند پره‌های چوبی آسیاب را بچرخاند و گندم را آرد کند.

تعداد ۳۱۲ آسباد شناسایی شده در ایران و شرق کشور نشان از کاربرد فراوان این سازه مهندسی کهن در گذشته دارد. آسباد‌های ایران به شماره ۶۱۹۲ در فوریه ۲۰۱۷ در فهرست موقت میراث جهانی ثبت شده که البته تاکنون نهایی نشده است. آسباد پطرو در شهرستان زاوه اسفند ۹۹ در فهرست میراث فرهنگی کشور ثبت شد تا جزو آخرین مسافران پرونده ثبت جهانی آسباد‌ها و نشان دیگری از پیوستگی مسیر آسباد‌ها از خراسان رضوی تا سیستان و بلوچستان باشد.

نشتیفان، گل سرسبد آسباد‌های ایران

اگر در مسیر باد‌های ۱۲۰ روزه شروع به حرکت کنیم، خراسان رضوی معروف‌ترین آسباد‌های ایران را دارد. خواف و نشتیفان با داشتن مجموع ۶۶ آسیاب بادی به گردشگری آسباد مشهور هستند. کلات، تایباد، تربت حیدریه از دیگر آسباد‌داران خراسان رضوی هستند. نشتیفان یعنی «نیش توفان» جایی است که باد حضور عادی در جریان زندگی مردم دارد و هنر و خلاقیت نیاکان ما آن را به آسباد تبدیل کرده است.

شاهکار مهندسی ایرانی این نقطه را به یکی از بهترین مناطق بومگردی ایران تبدیل کرده است. مادر توربین‌های بادی که از باد‌های ۱۲۰ روزه شرق کشور که در خراسان رضوی به آن بادکوه یا باد سیاه می‌گویند بهره می‌برد تا گندم مردم سرزمینش را آرد کند. جهت باد از شمال شرق به سوی جنوب غرب است و آسباد‌ها عمود بر این مسیر در مرتفع‌ترین جای شهر ساخته شده‌اند تا با سرعت ۲۱ کیلومتر بر ساعت بچرخند.

چرخش پره‌های چوبی که از چوب درخت کاج ناجو (جنگلی در همان نزدیکی) ساخته شده، سنگ بزرگی را در قسمت پایین آسیاب می‌چرخاند و غلات را خرد می‌کند. از اواخر اردیبهشت تا اواسط خرداد فصل برداشت گندم است که درست زمان آغاز وزش باد‌های موسمی است تا ساکنان کویر هنر همزیستی و سازگاری با طبیعت را به رخ همه بکشند. آسباد‌های نشتیفان هوشمندانه در جایی ساخته شده که مانعی سرعت باد را کم نکند.

هر آسباد متعلق به یک خانواده بوده و در بالاترین قسمت شهر برپا شده است. قانونی نانوشته میان اهالی وجود داشته که آسباد‌ها در جوار هم ساخته شوند و در مسیر آن‌ها ساختمان بلندی قرار نگیرد.

ساخت قبرستان شهر نشتیفان در پشت آسباد‌ها هوشمندی دیگری است تا ساخت سازه‌های بلند جلوی سرعت باد را نگیرد. کشیدن آب از چاه و جدا کردن کاه از گندم از دیگر خدمات باد به اهالی کویر است. آسباد‌های نشتیفان در ۱۲ بهمن سال ۸۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آسباد پطرو؛ آخرین آسباد ثبت شده

آسباد پطرو آن چیزی نیست که ما انتظار داریم ببینیم. دیواره‌های کاهگلی و سنگ آسیاب تنها بخش‌های باقی‌مانده این اثر تاریخی هستند. این بنای خشت و گلی در سال‌های دور از محفظه چرخ، پره‌های چوبی و آشخانه متشکل بوده که فرسودگی در طول زمان فضا‌های داخلی، پره‌ها و چرخ آن را از بین برده است.

آنچه مهم است وجود آن در شهرستان زاوه است که نشان می‌دهد در نقاط مختلف شرق ایران، زندگی آسباد‌ها جریان داشته است. این سازه معماری قدیمی در کنار یک آسیاب آبی، نیاز اهالی را به آرد گندم برای پخت نان تأمین می‌کرده است. این موضوع نشان می‌دهد که وزش باد‌های موسمی به روز‌های خاصی از سال محدود بوده است. از طرفی وجود درگاه در ۴ طرف دیواره‌ها نشان می‌دهد که این سازه به صورتی ساخته شده که وزش باد از چهارسو آن را بچرخاند.

علی محمدی، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تربت حیدریه و زاوه درباره ثبت نخستین آسباد شهرستان زاوه و ویژگی‌های آن توضیح بیشتری می‌دهد: به دلیل شدت وزش باد‌های موسمی از اواخر فصل بهار تا اواخر تابستان، ساکنان این منطقه با مهار نیروی باد این انرژی را جهت خردکردن غلات به کار گرفتند.

در کنار این آسباد، بقایای یک آسیاب آبی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد اهالی در دیگر فصول سال از نیروی آب برای خرد کردن غلات سود می‌برده‌اند که این شگرد صنعتی بیانگر توسعه فنی و دانش کاربردی ساکنان این منطقه بوده است.

این اثر تاریخی در سیزدهمین روز اسفندماه سال ۹۹ در فهرست آثار واجد ارزش تاریخی- فرهنگی به ثبت رسید و خبر ثبت آن در فروردین ماه سال ۱۴۰۰ به استانداری ابلاغ شد تا در رشته آسباد‌هایی قرار بگیرد تا در آینده‌ای نزدیک ثبت جهانی شود.

آسبادها؛ چندگام تا جهانی شدن

مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران درباره آغاز مسیر ثبت آسباد‌ها در ایران می‌گوید: آسباد‌های شهر نشتیفان در تاریخ ۱۲/۱۱/۱۳۸۱ به شماره ۷۴۹۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. ثبت این آثار گام مهمی در راستای حفاظت و مرمت از آن بود و باعث شد انسجام و یکپارچگی عناصر و فضا‌های وابسته به آن حفظ شود.

محمد رکنی درباره گام‌هایی که برای حفظ این آثار ارزشمند تاریخی برداشته شده است، ادامه می‌دهد: از اقدامات مهم پس از ثبت، همراه کردن جامعه محلی در حفاظت از آثار و ممانعت از هر گونه تخریب و تعرض به عرصه و حریم آن‌ها بود. با توجه به بهبود شرایط فیزیکی آسبادها، همراهی و مشارکت جامعه محلی، اقدامات مرمتی، همراهی برای معرفی و جذب گردشگر، ایجاد واحد‌های اقامتی و رفاهی سنتی در شهر نشتیفان، این پایگاه به عنوان مزرعه آسباد جایگاه ویژه‌ای یافت.

رکنی پرونده آسباد‌های ایرانی برای ثبت جهانی را تشریح می‌کند: پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران در سال ۱۳۹۶ فعالیت خود را با هدف حفاظت از آسباد‌های شناسایی شده ایران در ۳ استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان آغاز کرد تا پرونده ثبت میراث بومی ایران در فهرست میراث جهانی را آماده کند. در همین راستا آسباد‌های ایران به شماره ۶۱۹۲ در فوریه ۲۰۱۷ در فهرست موقت میراث جهانی ثبت شد تا مستندات مورد نیاز را ارائه کنیم.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسباد‌های ایران می‌افزاید: از مهمترین اقدامات این پایگاه در این مدت بررسی و شناسایی آسباد‌های واقع در مراکز شهری و روستایی شرق ایران است که نیاز به مستندسازی دارد. ما با اهداف پژوهشی و مطالعاتی اقدام به شناسایی، حفاظت، مرمت و ساماندهی آسباد‌ها می‌کنیم. در همین راستا کلیه اقدامات فنی و اجرایی پرونده ثبت جهانی با نظارت دفتر ثبت و امور پایگاه‌های سازمان میراث فرهنگی در حال تدوین و اقدام است.