حمام برق؛ یادگار نخستین روشنایی‌های شهری
اسامی‌ای مانند فلکه برق، کوچه چراغ‌برق، کوچه چهنو، میدان ضد و... حاصل دوران توسعه و تحول شهری مشهد هستند. کوچه حمام برق یکی‌دیگر از این نام‌گذاری‌های حاصل از ورود فناوری‌های نوین به مشهد است که می‌توان نشان آن را در دوره قاجار دید.
نشان کوچه‌ای که نخست به‌دلیل سکونت مؤیدالدوله در آن، به این نام خوانده می‌شد، اما بعد‌ها با ورود برق به مشهد، نامش هم مانند روزگارش تغییر کرد. سطر‌های بعدی روایت این نام و تغییر روزگار در این کوچه است.
کوچه مؤیدالدوله در عهد قاجار
کوچه حمام برق که اکنون بر تابلو ورودی آن نام شهید آستانه‌پرست ۱۱ هم ثبت شده است، از کوچه‌های قدیمی مشهد محسوب می‌شود. دلیل این مدعا هم وجود نشان آن در نخستین نقشه‌های ترسیم‌شده از مشهد است.
بر‌اساس آنچه جولیس دالمج در سال ۱۲۴۸ خورشیدی ترسیم کرده، این کوچه در روزگار قاجار نیز مانند اکنون، مسیر ارتباطی دو کوچه حوض‌محمدعلی‌خان و کوچه ته پل‌محله بوده است. این کوچه در میانه حکومت قاجار‌ها شامل یک راسته کوچه و دو فرعی (هر دو در جانب غربی) بوده که فرعی نخست بن‌بست و فرعی دوم مسیر رفتن به راسته کوچه ته‌پل‌محله بوده است.
نام این کوچه، اما در نقشه قاجاری دالمج، مؤیدالدوله بوده است. این نقشه نشان می‌دهد علاوه بر تکیه و حوض‌محمدعلی‌خان که در ابتدای کوچه حمام برق (محل تلاقی آن با کوچه حوض‌محمدعلی‌خان) بود، در این راسته مجموعه عمارت، باغ و حمام مؤیدالدوله نیز وجود داشته است؛ مردی که گویا یکی از بزرگان شهر و آستان‌قدس در دوران ناصرالدین‌شاهی محسوب می‌شده و از قراری، ساکن این کوچه بوده است.
ناگفته نماند، مجموعه عمارت مؤیدالدوله در سال‌های پایانی حکومت قاجار‌ها به چندین بخش تقسیم می‌شود، آن‌چنان که عمارت و باغ آن به‌عنوان منزل مسکونی در اختیار نایب‌التولیه عرب (یکی از متولیان آستان‌قدس‌رضوی در سال‌های پایانی سده سیزدهم خورشیدی) قرار می‌گیرد و حمام این مجموعه نیز به یک حمام عمومی (حمام توکلی) تبدیل می‌شود.
کوچه حمام برق در دوران پهلوی‌ها
کوچه حمام برق یکی از معدود کوچه‌های بافت قدیم شهر مشهد است که با وجود انجام دو طرح نوسازی در دوران حکومت پهلوی‌ها، آسیب چندانی ندیده است. البته این کوچه در نیمه نخست سده چهاردهم خورشیدی شاهد سه تحول بزرگ بوده است؛ نخستین تحول این کوچه پس از تغییر مالکیت حمام مؤیدالدوله رخ می‌دهد. این تغییر مالکیت نه‌تن‌ها باعث ثبت یکی از نخستین‌های شهر مشهد می‌شود که درپی آن نام کوچه هم به نام کنونی‌اش یعنی حمام برق، تغییر می‌کند.
ماجرا از این قرار است که حاج جواد توکلی (از یزدی‌های مهاجر به مشهد)، پس از خرید حمام مؤیدالدوله از ورثه وی، در مرحله نخست اقدام به بازسازی و تبدیل آن به دو حمام جداگانه زنانه و مردانه می‌کند. وی سپس ماندگارترین کار زندگی‌اش را انجام می‌دهد و حدود چهل سال بعد از آمدن برق به ایران، حمام را به عنوان نخستین حمام عمومی مشهد، برق کشی می‌کند.
این امر نه‌تن‌ها سبب می‌شود حمام مؤیدالدوله سابق (توکلی جدید) به نخستین حمام برق‌دار مشهد تبدیل شود، بلکه در بین مردم هم به نام «حمام برق» مشهور و کم‌کم کوچه میزبان آن هم به نام کوچه حمام برق در شهر شناخته می‌شود.
اما تحول مهم دیگر این کوچه باز هم در تغییر وضعیت بخش دیگری از ملک مؤیدالدوله ریشه دارد؛ این خانه‌باغ که پس از مشروطه مالکیتش از خاندان مؤیدالدوله به نایب‌التولیه عرب تغییر کرده بود، سال ۱۳۱۸ خورشیدی بار دیگر تغییر مالکیت می‌دهد و این‌بار، محمدهاشم پاسبان دولتشاهی، رئیس وقت تشریفات آستان‌قدس‌رضوی، آن را می‌خرد.
البته مالک جدید قصد استفاده مسکونی از ملکش را نداشته است و پس از ایجاد یک ساختمان جدید در بخشی از باغ، آن را وقف سلسله دراویش نعمت‌اللهی منور‌علی‌شاهی می‌کند. این امر سبب می‌شود دراویش برخی دیگر از خانه‌های کوچه مؤیدالدوله را بخرند و برخی مردم هم این کوچه را به نام کوچه خانقاه به یکدیگر معرفی کنند.
البته این دوران زیاد طولانی نمی‌شود، زیرا عبدالعظیم ولیان در نیمه دوم دهه ۴۰ قرن ۱۴ خورشیدی، طرح نوسازی‌اش در اطراف حرم‌مطهر را آغاز می‌کند که در جریان این طرح، بسیاری از بنا‌های اقامتی اطراف حرم تخریب می‌شوند و صاحبان آن‌ها با خرید پلاک‌های مسکونی کوچه حمام برق، این پلاک‌ها را به بنا‌های اقامتی جدید تبدیل می‌کنند تا جایی که در نیمه دوم قرن چهاردهم هجری، کوچه حمام برق بیش از آنکه ماهیتی مسکونی داشته باشد، یک کوچه اقامتی برای زائران بوده است.
البته این تغییر کاربری که در بیشتر موارد با تخریب بنا‌های گذشته همراه بوده است، با واکنش‌هایی از سوی برخی مالکان قدیمی کوچه روبه‌رو می‌شود. یکی از خانواده‌هایی که برابر اقامتی‌شدن کامل این کوچه مقاومت می‌کند، خانواده زرعی بوده است.
خانواده زرعی، ملکشان را که در سال‌های نخست حکومت پهلوی اول توسط حاج‌غلامرضا عربی‌رستمی، از باغ‌دار‌های بنام مشهد قدیم، ساخته شده بود، به هیچ‌کدام از خریدارانی که قصد تبدیل‌کردن آن به بنای اقامتی داشتند، واگذار نمی‌کند. این اقدام ارزنده سبب می‌شود که خانه زرعی سال ۱۳۸۲ یعنی دو سال قبل از خانقاه نعمت‌اللهی در فهرست آثار ملی ایران قرار بگیرد.
کوچه حمام برق و روزگار امروزش
کوچه حمام برق تا آغاز اجرای سومین طرح نوسازی بافت اطراف (در نیمه ابتدایی دهه ۷۰ قرن ۱۴ خورشیدی) ساختار سال‌های پیش از انقلاب خود را حفظ کرده بود، اما پس از آن تغییرات عمده‌ای در آن ایجاد می‌شود. در نتیجه این تغییرات، مکان اتصال آن با راسته کوچه ته‌پل‌محله یا نوغان ۴ (در این دوره تابلو شهید رازفر را هم در برخی نقاط آن نصب کرده بودند) نیز به‌طور کامل تغییر می‌کند.
دلیل این تغییر هم قرارگرفتن این بخش از کوچه در مسیر شارستان ته‌پل‌محله و درنتیجه، حذف آن از روی نقشه بوده است. پس از این تغییر وضعیت، محل اتصال کوچه حمام برق با شارستان ته‌پل‌محله از انتهای یگانه فرعی جنوب‌شرقی-شمال‌غربی کوچه به انتهای مسیر اصلی شرقی-غربی کوچه تغییر می‌کند و در ابتدای این مسیر که به‌نوعی انتهای کوچه حمام برق محسوب می‌شود، تابلو ته‌پل‌محله ۵ نصب می‌شود.
امروز اگر در داخل کوچه حمام برق (از سمت کوچه حوض‌محمدعلی‌خان) قدم بگذاریم، در پلاک ابتدایی سمت غربی، حسینیه کهن حوض‌محمدعلی‌خان قرار دارد که تابلو کوچه حمام برق (آستانه‌پرست۱۱) هم بر دیوارش نصب و یکی از غرفه‌های آن به اتوشویی تبدیل شده است.
در ادامه، یک اقامتی چند طبقه، این حسینیه را با نخستین فرعی کوچه پیوند می‌دهد. داخل این فرعی بی‌نام، شش بنای اقامتی فعال، یک بنای مسکونی و یک بنای درحال ساخت قرار دارد و درِ پشتی خانه «دنکوبان» هم که نیمه‌مخروبه است، بدان باز می‌شود.
سه بنای اقامتی و شش دربند مغازه نیز حدفاصل این فرعی تا پیچ انتهایی کوچه قرار دارد. پلاک‌های جنوبی کوچه که پس از این پیچ واقع شده‌اند هم شامل دو پلاک اقامتی، یک پلاک مسکونی بازسازی‌شده و دو پلاک تخریب‌شده هستند که این دو قطعه در مواقع لزوم کاربری پارکینگی دارند.
اما نخستین پلاک بخش شرقی کوچه به یک مجتمع اقامتی بلندمرتبه اختصاص دارد و پس از آن هم یک منزل مسکونی و دو دربند مغازه واقع شده‌اند که مغازه دوم مقابل فرعی بخش غربی کوچه است. خانقاه نعمت‌اللهی پلاک بعدی کوچه است و پس از آن یک نانوایی و سپس بنایی اقامتی و یک سوپر قرار دارند که همگی در مکان حمام برق سابق احداث شده‌اند.
سپس یک هتل اقامتی بزرگ که سوی دیگر آن در کوچه ضیا واقع شده است دیده می‌شود و پس از آن، ورودی کوچه باریکی است که کوچک‌ترین خانه ثبت‌ملی‌شده مشهد، یعنی خانه زرعی، در انتهای آن قرار دارد. در فرعی زرعی، سه مجموعه اقامتی و خانه قفل‌زده زرعی و یک درخت توت باقی‌مانده از خانه‌ای قدیمی، اما تخریب‌شده مشاهده می‌شود. در امتداد این کوچه تا ابتدای شارستان ته‌پل‌محله۵ نیز یک زمین افتاده با دو درخت توت و پنج پلاک اقامتی قرار گرفته است.
بزرگان کوچه حمام برق
کوچه حمام برق با وجود ساختار نیمه‌اقامتی‌اش، در سال‌های مختلف پذیرای خاندان‌های شناخته‌شده‌ای بوده است؛ خاندان «قوام شهیدی» یکی از این خاندان‌ها محسوب می‌شود که اعضای آن در نیمه نخست سده چهاردهم خورشیدی ساکن این کوچه بوده‌اند. همچنین، خاندان‌های «سینایی» و «وظیفه‌دان» هم از قدیمی‌های کوچه حمام برق محسوب می‌شوند.
دیگر خانواده شناخته‌شده ساکن این کوچه، خاندان «زرعی» است که پیش‌تر به ثبت منزل مسکونی آنان در این محدوده به‌عنوان یکی از آثار ثبت‌ملی کشور اشاره شد. خانواده «حاج جواد توکلی‌یزدی»، سازنده حمام برق، هم در دوره‌ای از زندگی‌شان در این کوچه ساکن بوده‌اند.
خانواده «بوستانی» که پلاک نخست تقاطع این کوچه با کوچه نوغان ۴ را در تملک داشتند و خانواده «باقری» که ملک قرارگرفته در پیچ اصلی کوچه رو‌به‌روی حمام برق از آن ایشان بوده است هم از دیگر خانواده‌های شناخته‌شده ساکن این کوچه محسوب می‌شوند. خانواده «دنکوبان» و همچنین «حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهرورز» عضو دو دوره شورای اسلامی شهر مشهد هم بیش از ۱۰ سال ساکن این کوچه بوده‌اند.
نام قدیمی کوچه: مؤیدالدوله (از بزرگان شهر و آستان‌قدس در دوران ناصرالدین‌شاه بوده است)
قدمت: در نقشه قاجاری دالمج نشان آن دیده می‌شود
وجه‌تسمیه نام کوچه: به‌دلیل وجود نخستین گرمابه‌ای که در مشهد برق‌کشی شده بود، به حمام برق معروف می‌شود
نام‌های بعدی کوچه: حمام برق و شهید آستانه‌پرست ۱۱
بزرگان و نامداران کوچه: خاندان‌های قوام شهیدی، سینایی، وظیفه‌دان، زرعی، حاج جواد توکلی‌یزدی، بوستانی، باقری، دنکوبان و حجت‌الاسلام والمسلمین مهرورز
بنای ثبت‌ملی شده: خانه تاریخی زرعی
* این گزارش سه‌شنبه ۱۸ مهرماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۵۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
تحقق رؤیای مادری در حاشیه شهر 
دوباره پشت نیمکت‌ها در مدرسه خاقانی 