کتابخانه گوهرشاد یادگار ارزشمند طباطبایی‌نایینی

نشستن میان یک چهاردیواری ساده در یکی از رواق‌ها که عطر کتاب‌های چاپ سنگی و خطی‌اش با نقش کاشی‌های پر گل حرم درآمیخته است، لذتی دارد که تنها عاشقان کتاب می‌دانند؛ پیدا کردن گوشه‌ای اصیل وقدیمی که فرصت مغتنمی است برای تنها شدن با زیبایی کلمات.

این کنج اصیل «کتابخانه گوهرشاد» است با قدمتی هفتاد ساله که موقوفات ارزشمندی دارد از جنس کاغذ وکلمه. روز کتاب و کتاب‌خوانی سبب شد در تورق تاریخ مشهد، به اندازه چند سطر از این کتابخانه بگوییم که یادگار مردی کتاب‌دوست بوده است.

خزانه‌الحکمه؛ نخستین کتابخانه‌های دوره اسلامی

برای گفتن از قدمت و تاریخ کتابخانه گوهرشاد، نخست باید گریزی زد به تاریخ کتابخانه‌های مشهد؛ سیاهه اسناد باقی‌مانده، نخستین کتابخانه پایه‌گذاری‌شده در دوران پس از اسلام را «بیت‌الحکمه» یا «خزانه‌الحکمه» نوشته‌اند که به دستور مأمون عباسی ساخته می‌شود و بیشتر محل حضور دانشمندان علوم مختلف یا به‌نوعی پاتوق پژوهشی آن دوران بوده است، با این‌همه صفت قدیمی‌ترین کتابخانه مشهد را در دنباله عبارت «کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی» ثبت کرده‌اند که هم‌عمرِ عصر صفوی است.

کتابخانه‌های مشهد در آغاز قرن ۱۴ خورشیدی

پس از این، تا ابتدای قرن گذشته که آغاز رواج کتابخانه‌سازی در دوران معاصر است، این دیار، کتابخانه ماندگاری نداشته است؛ آن‌چنان که برابر فهرست نوشته‌شده از نام کتابخانه‌های شهر در کتاب مکتب شاپور (کتاب مشهد در آغاز قرن ۱۴ خورشیدی، معروف به مکتب شاپور، درواقع نوعی آمارنامه از مشهد دوران پهلوی اول است)، مشهد بین سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۱۴ خورشیدی، به‌جز کتابخانه آستان‌قدس‌رضوی، دارای سیزده کتابخانه دیگر بوده است، ولی نام هیچ‌کدامشان «گوهرشاد» نیست.

گوهرشاد؛ باقیات‌صالحات مرحوم نایینی

درواقع تاریخ ایجاد این کتابخانه را باید در دهه سوم قرن ۱۴ خورشیدی جست‌وجو کرد، وقتی سیدسعید طباطبایی‌نایینی در سال ۱۳۳۲ خورشیدی تصمیم می‌گیرد باقیات‌صالحاتی از خود به‌جا بگذارد و نخستین گزینه‌اش، ایجاد یک کتابخانه است.

او که به کتاب‌دوستی شهره بوده و ازقضا کتاب‌های خطی و چاپی فراوانی هم داشته است، فکر می‌کند شاید بهترین راه برای حفظ این گنجینه و همچنین دراختیار عموم گذاشتن آن، ساخت فضایی با کاربری کتابخانه باشد. نخستین مکانی هم که برای این امر پیش‌بینی می‌شود، اتاقی خالی در بالای ساختمان کفشداری مسجد گوهرشاد است و به همین دلیل نیز این کتابخانه به «گوهرشاد» شهره می‌شود و تا سال‌ها با همین نام باقی می‌ماند.

در ادامه مرحوم طباطبایی‌نایینی، حدود ۵ هزار جلد کتاب خطی و چاپی کتابخانه شخصی‌اش را به این محل می‌آورد و حسین ضرابی‌نامی را برای مدیری آن می‌گمارد تا کتابخانه گوهرشاد به‌صورت رسمی آغازبه‌کار کند. نایینی همچنین در یک دوراندیشی زیبا برای رونق و بقای این کتابخانه پس از مرگش، بخشی از اموال خود را به‌عنوان پشتوانه، وقف این مکان می‌کند تا صرف رتق‌وفتق هزینه‌های جاری آن شود.

کتابخانه پس از مرگ بانی

پنج سال پس از بنای کتابخانه گوهرشاد، بانی آن رخ بر جهان فانی می‌پوشاند، ولی کتابخانه باقی می‌ماند و روزبه‌روز نیز رونق بیشتری می‌گیرد، آن‌قدر که ناچار می‌شوند آن را به مکان وسیع‌تری منتقل کنند. مکان دوم، پشت ایوان مقصوره در جنوب مسجد گوهرشاد، قرار داشته است، اما این مکان نیز چندان دوام نمی‌آورد و تخریب می‌شود.

برابر اسناد، این اتفاق سال ۱۳۴۵ خورشیدی رخ می‌دهد؛ درست زمانی که عبدالعظیم ولیان (استاندار استان خراسان و نایب‌التولیه آستان‌قدس‌رضوی) تصمیم می‌گیرد با هدف بازگشایی معابر تازه و نوسازی اطراف حرم مطهر، تغییراتی اساسی در بافت قدیمی این محدوده ایجاد کند.

به‌دنبال این اتفاق، امور کتابخانه به اداره اوقاف واگذار می‌شود، اما درنهایت به‌دلیل نبودِ مکانی مناسب، کارش به تعطیلی می‌کشد. مدت زمان این تعطیلی دقیقا مشخص نیست، اما اسناد به‌جای‌مانده از سال ۱۳۶۱ بیانگر آن است که مسئولان آستان‌قدس در ۲۲ بهمن این سال، هم‌زمان با چهارمین سال پیروزی انقلاب اسلامی، تصمیم می‌گیرند غبار فراموشی از کتاب‌های وقفی مرحوم نایینی پاک کنند و جانی دوباره به کتابخانه او ببخشند.

این‌بار فضایی در مجاورت مدرسه پریزاد که در گذشته آسایشگاه خدام بوده، تجهیز می‌شود و رونق به «گوهرشاد» بازمی‌گردد.

۷ سال بعد

به‌دلیل اقبال بسیار مدرسان، طلاب و پژوهشگران، مکان کتابخانه بار دیگر تغییر می‌کند؛ سال ۱۳۶۸ آستان‌قدس دوباره بر آن می‌شود که مکانی مستقل و ماندگار برای این کتابخانه درنظر بگیرد، لذا مساحتی ۱۲۰۰ مترمربعی که بین بست شیخ‌بهایی و صحن جمهوری‌اسلامی قرار داشته است، سقف و ستون می‌خورد، تجهیز می‌شود و پس از انتقال کتاب‌ها به آن، تابلوی «کتابخانه گوهرشاد» بر سردرش نصب می‌شود.

لازم به ذکر است که این نام بعد‌ها (در آذر ۱۳۸۹خورشیدی) به‌دلیل وجود کتاب‌های بسیار با موضوع معارف اسلامی در کتابخانه، با تصمیم تولیت وقت آستان‌قدس‌رضوی به «کتابخانه تخصصی اهل‌بیت (ع)» تغییر می‌یابد.

مشکلات به قلم دکتر محمود فاضل

کتابخانه گوهرشاد، تاریخ خوش‌وصفی دارد و اکنون به‌عنوان یک کتابخانه مجهز، مشغول خدمت‌دهی به کتاب‌دوستان است، اما در دورانی مشکلاتی داشته که مرحوم دکتر محمود فاضل در مقاله‌ای به آن اشاره کرده است. او در فروردین ۱۳۵۱ می‌نویسد: «این کتابخانه در سال ۱۳۳۲شمسی با ۵هزار نسخه کتاب خطی و چاپی که به‌وسیله مرحوم حاج‌سیدسعید طباطبایی اهدا گردید، تأسیس شده و اکنون دارای دویست جلد کتاب چاپی و ۱۸۴۰ مجلد خطی فارسی و عربی می‌باشد.

درمیان کتاب‌های علوم اسلامی خطی این کتابخانه، نسخه‌های نفیسی دیده می‌شود و کتب چاپی آن برای عموم به‌ویژه طلاب علوم‌دینی، مفید و مرجع خوبی است، لکن بر اثر نداشتن کتابدار متخصص و کمی کارمند و عدم توجه اولیای امور، بهره‌گیری از آن بسیار ناچیز است.

مدتی که خود از نزدیک شاهد بوده‌ام، کوچک‌ترین اعتنایی مبذول نداشته‌اند. امید آنکه این نقیصه هم به‌زودی مرتفع گردد تا عاشقان کتاب در آن کعبه آمال خود گرد آیند و تسهیلات بیشتری برای آنان در زمینه مراجعه به کتاب فراهم آید؛ چه این کتابخانه فاقد هرگونه فیشی است، فقط مراجعه‌کننده اسم کتابی را که قبلا درنظر داشته، باید بگوید و امانت‌دار کتاب اگر نام و محل آن کتاب، به خاطرش بوده و کتاب هم نزدیک بوده و حوصله آن را داشت، کتاب را می‌دهد، والا با گفتن یک کلمه «نه»، جان خود را خلاص می‌کند. مراجعه‌کننده فقط در سالن قرائت که مخزن کتاب هم هست، باید کتاب را استفاده کند و هیچ مکتوبی به خارج، امانت داده نمی‌شود».

* این گزارش چهارشنبه ۲۴ آبان‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۸۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.