کف اصلی بازار تاریخی فرش، 4متر زیر زمین
خبر کوتاه و خوش‌حال‌کننده است، اینکه سرانجام بعد از سال‌ها گمانه‌زنی‌های مختلف مبنی‌بر تاریخچه بازار قدیمی مشهد، مستندات آن از زیر زمین بیرون کشیده شد، مستنداتی باقی‌مانده از قرن11 و 12 در عمق کف فعلی بازار قدیمی که نشان می‌دهد این بازار که این روزها با نام فرش شناخته می‌شود،به احتمال زیاد در دوره تیموری ساخته شده است، البته با تفاوت زیاد در عمق.
برای آگاهی از این تحقیقات باستان‌شناسی و اشیایی که هرکدام تاریخ یکی از دوره‌های پادشاهی را بر پیشانی دارند، در این شماره با دکتر حسن نامی، مدیر پروژه پی‌گردی بازار قدیم فرش مشهد و استاد باستان‌شناس دانشگاه نیشابور، گفت‌وگو کردیم که صحبت‌های او خبر از کشف کف اصلی این بازار با تاریخ حدود دوره تیموری در 4متری عمق زمین می‌دهد.
دنبال نشانه‌هایی از بازار بزرگ مشهد بودیم
آنچه در اسناد قدیمی آمده است و نوشته‌هایشان نشان می‌دهد، مشهد در دوره تیموریان صاحب بازار بزرگ بوده‌است، بازار بزرگی ازنوغان تا آن سر سرشور. نامی با اشاره به همین تاریخچه بیشتر توضیح می‌دهد و می‌گوید: البته این بازار دستخوش تغییرات زیادی شده است و در اثر همین تغییرات به 2نیم تقسیم شده است.
ساختارهای معماری مختلف که نشان می‌دهد، این بازار تاکنون بارها مرمت شده و تغییر شکل داده است
گروه باستان‌شناسی ما هم با در نظرگرفتن همین تاریخ وقتی صحبت از مرمت و احیای بازار قدیمی مشهد به میان آمد، تحقیقات را به‌دست گرفت تا مستندات تاریخ شکل‌گیری آن و همچنین نشانه‌هایی که بعد از دوره تیموری در لایه‌های زمین باقی‌مانده است را آشکار کند. در تابستان با فرضیات مختلف کار پی‌گردیمان مقابل همان 2غرفه‌ای که آمادگی خود را برای آغاز مرمت و احیا اعلام کرده بودند، شروع شد.
طبق گفته‌های او پی‌گردی از مقابل مغازه اول (مغازه فرش فخلعی) در فضایی محدود آغاز می‌شود، چراکه مرمت به غرفه‌های دیگر نرسیده بود و امکان توسعه گودبرداری نبود. در مقابل این مغازه زمین تا عمق بیش از 4متر کنده می‌شود و لایه و ساختارهایش (5ساختار) برداشت می‌شود.
ساختارهای معماری مختلف که نشان می‌دهد، این بازار تاکنون بارها مرمت شده و تغییر شکل داده است. او اضافه می‌کند: با پی‌گردی در این قسمت آنچه از لایه‌های مختلف به‌دست آمد و شامل انواع سفال و کاشی‌های شکسته بود، شواهدی از دوره قاجار و بعد از آن یعنی پهلوی نشان می‌داد. به گفته این استاد باستان‌شناسی دانشگاه نیشابور در این پی‌گردی به‌دنبال نشانه‌هایی از بازار بزرگ مشهد در قدیم بودند که در گودبرداری غرفه دوم به‌دست آوردند.
کشف سنگ‌فرش دوره تیموری در عمق 4 متری
مدیر پروژه پی‌گردی بازار قدیم فرش مشهد به پی‌گردی در مقابل غرفه دوم (اکنون فقط 2مغازه در بازار قدیمی فرش مشهد درحال مرمت است) که اطلاعات باستان‌شناسی زیادی از دل آن بیرون آمده است، هم اشاره می‌کند. نامی ادامه می‌دهد: در مقابل این غرفه (گمانه2) حدود 8ساختار معماری در چند لایه کشف شد.
مهم‌ترین آن در لایه سوم دیده شد که عمق پی‌گردی به 4متر رسیده بود و نشانه‌های سنگ‌فرش و نه آجرفرش به‌طور کامل نمایان بود. او با اشاره به تاریخ این سنگ‌فرش‌ها، اضافه می‌کند: این سنگ‌فرش‌ها خیلی قدیمی‌تر از دوره قاجار بودند و مطالعات نشان داد که مربوط به قرن11 و 12 هستند.
به گفته وی بعد از این سنگ‌فرش‌ها لایه‌های رسوبی خودشان را نشان دادند که بدون هیچ اثری بوده‌اند. این استاد باستان‌شناسی با تکیه بر یافته‌های خودش و گروهش تأکید می‌کند: همه این‌ها نشان می‌دهد که کف اصلی بازار قدیم مشهد یعنی بازار قدیمی که امروز به نام فرش در شهر شناخته می‌شود در عمق 4متری زمین قرار دارد، آن هم با کفی که کامل سنگ‌فرش بوده است، به‌نحوی که گویا بازار فعلی در دوره‌های مختلف بالای بازار اولیه شکل‌گرفته است.
مرمت و احیا باید براساس یافته‌های باستان‌شناسی باشد
نکته دیگری که این استاد باستان‌شناسی بیان می‌کند، کم‌توجهی به عملیات باستان‌شناسی در مشهد است. آن‌طور که او می‌گوید، متأسفانه در مشهد که تاریخ بلند‌بالایی دارد، پروژه‌های مختلف انجام می‌شود، بدون اینکه تحقیقات باستان‌شناسی صورت بگیرد. حال آنکه باید این عملیات در این شهر هم همچون سایر شهرهای تاریخی ایران مهم انگاشته شود.
او با ابراز خوش‌حالی از بازشدن پای باستان‌شناسان به بازار قدیمی فرش مشهد، می‌گوید: در این پروژه چون قرار بود مرمت زود آغاز شود تا حدودی عملیات باستان‌شناسی و مرمت هم‌زمان شد، اما در اصل باید ابتدا عملیات باستان‌شناسی انجام شود و بعد از آن براساس یافته‌های تاریخی احیا با الهام از آن‌ها انجام شود.
از کشف هاون سنگی تا کاشی‌های رنگی
طبق گفته‌های نامی در این پی‌گردی علاوه‌بر کف سنگ‌فرش بازار تعداد زیادی سفال‌های شکسته، کاشی رنگی، قطعاتی ازکوزه، هاون سنگی، تن‌پوشه سفالی (ناودان) و قطعات سفالی کشف شده است که بیشتر برای تحقیقات باستان‌شناسی به کار می‌آید تا قراردادن در موزه.
آخرین نسل پرده‌نویس‌های مشهد 
خاطرات مشهدی‌ها از ملا و مکتب 