تیک‌تاک، آوای ارادت ساعتهای حرم برای زائرها
ردپای ساعتهای حرم را اگر در دل تاریخ دنبال کنید، به دوره صفویه می‌رسید. این زمانی است که صنعت ساعت در ایران رواج یافته بود؛ دورانی که تاجران اروپایی ساعتهای ساخت قاره سبز را به‌عنوان کالای لوکس به ایران وارد می‌کردند. حرم مطهر که نقطه آغاز بسیاری از نمودهای تمدن نو در مشهد بوده، در صنعت ساعت هم پیشتازی کرده است.
صدای ساعت آستان حضرت رضا(ع) زنگ خاطرات بسیاری از مشهدی‌های کهن‌سال را روشن می‌کند. اکنون حرم دو ساعت بزرگ کهن در صحن انقلاب و آزادی دارد که هر کدام سرنوشت خاص خودشان را دارند و در همه رواق‌ها و صحن‌ها ساعتهای دیجیتالی جای ساعتهای عقربه‌ای و مکانیکی را گرفته است.
ساعت از عهد صفوی در حرم بوده است
زمان و وقت همیشه نقش مهمی در برنامه‌های حرم و تعیین اوقات شرعی داشته است؛ بنابراین همیشه راهی برای تعیین آن در حریم رضوی بوده است. اما نخستین سندی که برای تهیه و خرید طناب و نمد برای ساعت حرم مطهر ثبت شده، حدود سیصد سال پیش، در سال1129قمری بوده است؛ لوازمی که به ملامحمدکریم ساعت‌ساز تحویل داده شده است تا ساعت حرم را تعمیر کند.
پرداخت مواجب به او نیز در جای دیگری آمده است. البته نگاه ریزبین واقفان، مسئله زمان و سنجش آن را از یاد نبرده است و امیر سعدالدین محمد، وزیر خراسان و واقف مزرعه گود سلوک، یکی از مصارف این موقوفه را در سال 1093قمری اجرت ساعت‌ساز آستان قدس قرار داده است. البته با اینکه از وجود ساعت در حرم مطهر در عهد صفوی باخبریم، از جزئیات ساعت‌هایی که در آن زمان استفاده می‌شده است و از کیفیت آن چیز زیادی نمی‌دانیم.
مرحوم عبدالحمید مولوی در یادداشت‌هایش می‌نویسد: سعدالدین محمد وزیر خراسان در عهد شاه‌سلیمان صفوی ملکی را در نزدیکی مشهد مقدس وقف کرده و مصارف آن را برای اجرت و حقوق ساعت‌ساز حرم محترم امام‌رضا علیه‌السلام معین نموده است. این موقوفه در روستای گود سلوک در یک‌کیلومتری شرق مشهد بوده است.
در عهد صفویه ساعت را در مشهد می‌ساخته‌اند و اکنون دو عدد ساعت از عهد صفوی در موزه آستان قدس ضبط و نگهداری می‌شود و ساعت‌ها به بزرگی یک دوری لبه‌دار است و آلات ساعت در داخل آن قرار گرفته است، ولی از کار افتاده و فرسوده و یادگاری از قرون گذشته است.
ساعت مظفری؛ قدیمی‌ترین ساعت حرم
قدیمی‌ترین ساعت موجود در حریم رضوی، مربوط به 139 سال پیش، متعلق به دوره قاجار و ساخت کشور انگلستان است. برخی خرید آن را به امین‌الملک، برادر میزرا علی‌اصغرخان اتابک، صدر اعظم ایران در دوره ناصری، نسبت می‌دهند و بعضی آن را متعلق به دوره مظفری می‌دانند.
شاید بهترین داستان این باشد که ناصرالدین‌شاه در سال‌های آخر حکومتش این ساعت را سفارش داده، ولی باتوجه‌به وضعیت حمل‌ونقل در ایران، نتوانسته است آن را به حرم تحویل بدهد. طبق روایتی دیگر، امین‌الملک آن را تقدیم شاه قاجار کرده بود. سال ساخت ساعت 1893میلادی یا 1272خورشیدی است و در پیاله زنگ حک شده است که سال‌های آخر حکومت ناصرالدین‌شاه بوده است.
[4246]
او پیش از تحویل ساعت به حرم مطهر به‌دست میرزارضا کرمانی ترور شد. مظفرالدین‌شاه با تحویل‌دادن ساعت به حرم کار نیمه‌تمام شاهِ قبل را به پایان رساند. برجِ حلبی ایوان غربی صحن کهنه پذیرای نخستین ساعت مدرن در حرم شد تا پس از آن به ایوان ساعت مشهور شود.
این ساعت دارای چهار صفحه در چهار جهت بوده است و در گذشته صدای زنگ آن به‌ویژه در شب در همه شهری که گستردگی زیادی نداشته، طنین‌انداز بوده است؛ صدایی که در خاطرات مشهدی‌ها حضور پررنگی دارد. اصلا عجیب نبوده است که مردم کاروبارشان را با ساعت حرم تنظیم کنند.
ساعت مظفری یک خدمتگزار مخصوص هم با خودش به حرم آورده بود تا از آن مراقبت کند. کوک ساعت دستی بوده است و یک نفر باید هر روز برای کوک آن از پله‌های برج ایوان بالا می‌رفته و آن را تنظیم می‌کرده است.
نهر خیابان باعث جابه‌جایی ساعت شد!
ایوان ساعت نیز یکی از زیباترین و مهم‌ترین ایوان‌های حرم است که از دوره شاه‌عباس اول صفوی در ضلع غربی صحن انقلاب برای ما به یادگار مانده است. این ایوان با 1/24متر ارتفاع و 9/6متر دهانه، یکی از چهار ایوان صحن کهنه است که به دستور شاه‌عباس اول صفوی ساخته شده است.
نهر خیابان از زیر همین ایوان عبور می‌کرده و به‌سوی ایوان شرقی می‌رفته است. نهری که سال‌هاست دیگر وجود خارجی ندارد، ولی در خاطرات مشهدی‌های قدیمی هنوز زنده است. عبور آب از زیر پایه‌های این ایوان زیبا آن را سست می‌کرده است، به همین دلیل ایوان ساعت بارها و بارها در دوره‌های شاه‌عباس دوم صفوی، ناصرالدین‌شاه و پهلوی دوم مرمت شده تا بتواند باری را که بر دوش آن بوده است، حمل کند.
در زمان نیابت تولیت محمد بدر، کف نهر خیابان که از وسط ایوان عبور می‌کرده را گود می‌کنند. اتفاقی که باعث شد آب به زیر پایه‌ها نفوذ و پایه طاق نشست کند و ایوان ساعت هم مانند ایوان نقاره‌خانه که در ضلع روبه‌روی آن قرار داشت، شکست پیدا کند. آن زمان با مشورت اهل فن تصمیم می‌گیرند ساعت را جابه‌جا کنند تا سنگینی و لنگر آن از دوش سردر ایوان برداشته شود.
ساعت به ایوان جنوبی صحن نو منتقل شد تا ایوان ساعت تعمیر و مرمت شود. معمار این نوسازی شکرالله خوش‌دست معمار کهنه‌کار حرم و مهندس ناظر آن بیوک قهرمانی بود. البته پس از انقلاب نیز در زمان ساخت رواق دارالحجه افزون بر تعمیر نما پایه‌های ایوان تعمیر و با بتن‌ریزی محکم شد.
معاون‌التجار ساعت نذر حرم کرد
شکست طاق ایوان ترمیم شد و برجی از بتن‌آرمه روی ایوان ساخته شد تا ساعتی مدرن‌تر با اعداد فارسی جای ساعت مظفری را بگیرد. عبدالحسین معاون‌التجار به بیماری سخت و صعب‌العلاجی گرفتار شده بود و همه پزشکان در معالجه آن ناتوان بودند. او نذر کرد اگر شفا بگیرد، ساعتی بخرد و به آستان امام رضا(ع) هدیه کند.
ساعت معاون‌التجار که تاریخ ساختش 1954میلادی/ 1332خورشیدی است، از هامبورگ آلمان خریده و با کشتی به بندر خرمشهر و از آنجا به تهران و سپس به مشهد منتقل شد
با بهبودی حالش، معاون‌التجار یزدی ساعت را اهدا کرد و در فروردین سال۱۳۳۴ به‌دست محمدحسین صالحی ساعت‌ساز در برج ساعت نصب شد. این ساعت سه دستگاه مجزا شامل دستگاه کوک، دستگاه زنگ‌ربع‌زن و دستگاه زنگ‌‌ساعت‌زن دارد. ساعت روزی دوبار از طریق یک سیم بوکسل به‌طول ۱۴متر به‌وسیله الکتروموتور کوک می‌شود و در مواقع خاموشی تا ۲۴ساعت کار می‌کند. در صورت خاموشی ممتد، ساعت با هندل دستی کوک می‌شود.
ساعت معاون‌التجار که تاریخ ساختش 1954میلادی/ 1332خورشیدی است، از هامبورگ آلمان خریده و با کشتی به بندر خرمشهر و از آنجا به تهران و سپس به مشهد منتقل شد. در 20اسفند1333 نماینده آستان قدس ساعت را از بندر خرمشهر تحویل گرفت و به‌سوی تهران فرستاد.
سپس این محموله گران‌بها از تهران بارنامه و به‌سوی مشهد فرستاده شد تا در اردیبهشت1334 روی برج تازه‌ساز ساعت نصب شود. سپس گوسفندی قربانی و گوشت آن میان کارگران توزیع شد.
ساعت چهارطبقه!
ساعت معاون چهار صفحه گرد دارد که در چهار جهت قرار گرفته و شماره‌های آن فارسی و وزن آن کمتر از ساعت مظفری است. ساعت، روزانه دوبار با الکتروموتور خودکار کوک می‌شود و در صورت قطع برق تا 24ساعت کوک است.
همچنین، در صورت طولانی‌شدن قطع برق، کوک ساعت با هندل و دست انجام می‌شود. ساعت دو نوع زنگ دارد؛ زنگی برای هر ربع و زنگی دیگر برای اطلاع از ساعت. در طول شبانه‌روز به‌ازای هر ربع، یک زنگ و در هر ساعت به تعداد ساعتی که نمایش داده می‌شود، زنگ نواخته می‌شود.
این ساعت هر یک ربع، یک‌بار زنگ می‌زند. ربع اول یک زنگ، نیم‌ساعت دو زنگ، 45دقیقه سه زنگ و با عوض‌شدن ساعت چهار زنگ به صدا درمی‌آید و بعد زنگ ساعت اصلی با صدایی متفاوت زده می‌شود و در فضا می‌پیچد. صدایی که در حرم طنین‌انداز می‌شود و برای مشهدی‌ها خاطره‌انگیز است، صدای زنگی است که از این ساعت در هوا پراکنده می‌شود.
ساقه برج ساعت هشت‌ضلعی است و فضای ساقه بنای آن از درون به چهار قسمت تقسیم شده که در هر قسمت، بخشی از اجزای ساعت قرار گرفته و سرپوش آن دوطبقه است. برج ساعت از بالای ایوان فاصله دارد و ارتفاع محل نصب کارخانه ساعت تا پشت عقربه‌ها 45پله است. طبقه اول محل کارخانه، طبقه دوم محل میله‌های رابط و لنگر ساعت، طبقه سوم محل تقسیم عقربه‌ها و پشت صفحات ساعت و طبقه چهار محل نصب پیاله و چکش زنگ است.
ساعت مظفری در صحن آزادی
ایوان جنوبی صحن آزادی هم حکایتی دارد. در کتاب «شمس‌الشموس» آمده که سردر شرقی صحن نو ساعت بزرگی بوده است که به‌دلیل سنگینی و صدمه‌زدنش به طاق ایوان در دوره نیابت تولیت محمدولی اسدی به بیمارستان شاهرضا که آن زمان تازه‌تأسیس بوده، برده شده است.
پس از آن مدتی در صحن نو هیچ ساعتی وجود نداشته است تا زمانی که ساعت بزرگ امین‌الملک را به ایوان جنوبی صحن آزادی منتقل می‌کنند. ساعت امین‌الملک در ابتدا با هندل دستی و بزرگی کوک می‌شد که در سال 1363خورشیدی برقی شده است.
طبق شواهد، برج حلبی و ایوان جنوبی طاقت سنگینی این ساعت را نداشتند و مدتی پس از نصب آن دچار مشکل شدند. به همین دلیل، این ساعت را برمی‌دارند و ساختمان آن را تعمیر اساسی می‌کنند.
برجی که بر ایوان جنوبی بنا شده است، شش طبقه دارد. موتور ساعت در طبقه زیرین در سطح پشت‌بام ایوان روی چهارپایه فلزی جای دارد و فاصله موتور ساعت تا کنار صفحه آن واقع در طبقه ششم 71پله است. از محل موتور تا طبقه ششم چهار میله بلند به‌وسیله چند چرخ‌دنده عقربه‌های صفحات را در چهار سو به حرکت درمی‌آورد.
این ساعت اکنون به‌وسیله الکتروموتور کار می‌کند و هر ۴۲ساعت یک بار کوک می‌شود و چنان‌چه برق قطع شود، کوک آن تا ۴۲ساعت فعال خواهد بود.
البته میان دو ساعت بزرگ حرم تفاوت‌هایی وجود دارد. ساعت صحن انقلاب با یک لنگر و ساعت صحن آزادی با سه لنگر کار می‌کنند. همچنین، موتور ساعت صحن آزادی برعکس ساعت صحن انقلاب در پایین و لنگرهایش در بالا جاسازی شده‌اند.
ساعتهای حرم دیجیتالی شدند!
عنبرانی ساعت‌ساز پیشین حرم درباره دیگر ساعتهای حرم می‌گوید: به‌جز این دو ساعت در مجموعه حرم مطهر و اماکن متبرکه، ساعتهای دیگری نیز نصب بوده است که تعداد اندکی از آن‌ها قدیمی و بقیه ساعتهای معمولی با ابعاد مختلف بوده‌اند.
از سال 1386خورشیدی در بیشتر قسمت‌های اماکن متبرکه ساعتهای دیجیتالی جایگزین ساعتهای قبلی شده است. از مزایای این ساعت‌ها برقی‌بودن و بی‌نیازبودن از تعویض باتری، تنظیم راحت‌تر و نمایش اوقات شرعی، ایام هفته و تاریخ روز است. دفتر ساعت واقع در صحن آزادی وظیفه تهیه، نصب، تنظیم، تعمیر و تنظیف ساعتهای اماکن متبرکه را برعهده دارد.
وحیدی مسئول ساعتهای حرم نیز می‌گوید: در حال حاضر حدود ۸۰ ساعت دیجیتال برقی در رواق‌ها نصب شده است. البته در بعضی مکان‌ها به دلیل عدم امکان برق‌رسانی، از ساعتهای معمولی باطری دار استفاده شده است. چگونگی کار این ساعت‌ها به طور منظم بررسی می‌شود. همچنین اگر خادمان مشکلی در فعالیت ساعت‌ها مشاهده کنند، با دفتر کار ما در اداره روشنایی حرم مطهر رضوی تماس می‌گیرند و ما برای رفع مشکل ساعت را بررسی می‌کنیم.نزدیک به هزار و ۲۰۰ ساعت هم در بخش‌های دیگر حرم مطهر همچون کتابخانه و موزه تا آسایشگاه خدام و دفاتر اداری آستان قدس رضوی نصب است که تعمیر آن‌ها را یا در دفترکارمان و یا محل نصب ساعت‌ها، انجام می‌دهیم.
منابع:
- دایرالمعارف آستان قدس رضوی- جمعی از نویسندگان و پژوهشگران
- تاریخ آستان قدس رضوی- عزیز الله عطاردی
- شمس الشموس- احتشام کاویانیان
- نشریه روابط عمومی حرم در سال 84 و86
- مصاحبه با علی اصغر وحیدی- سایت تابناک جوان
- مصاحبه با محمد علی عنبرانی - شهرآرا محله
جبهه سهمیه‌بندی نیست 
پرورش ۲۰۰ حافظ قرآن 