نخستین بیمارستان مشهد؛ طبیب خشتی 88 ساله

 به بنای هشتاد و هشت ساله بیمارستان امام رضا(ع) که نگاه می کنیم، هنوز هم در رنگ ها ،هم نشینی عقیق و فیروزه است. عمارت کلاه فرنگی با ایوان های بلند، یادگار دوران سخت ایران بین دو جنگ جهانی است.

 در اواخر دوره قاجار، زمانی که مشهد با کمبود درمانگاه و بیمارستان روبه روست، آستان قدس رضوی به تأسیس بزرگ ترین و مهم ترین بیمارستان در شرق کشور به نام شاه رضا *(امام رضا(ع) فعلی) در سال 1307خورشیدی اقدام می کند که در 1313خورشیدی رسما افتتاح می شود.

 در گزارش پیش رو، تاریخ بیمارستان را با نگاهی به معماری ویژه آن، لزوم ساخت بیمارستان در مشهد و جایگاه علمی آن در گفت وگو با غلام رضا آذری خاکستر، پژوهشگر حوزه تاریخ پزشکی در مشهد، و همچنین پروفسور علی شاملو، یکی از مدیران قدیمی بیمارستان در دهه50، مرور کرده ایم.

دو H کنار هم

ساخت بیمارستان امام رضا(ع) در سال 1307خورشیدی هم زمان با برنامه‌ریزی‌های چند ساله برای برگزاری جشن هزارمین سال تولد فردوسی بزرگ(1313خورشیدی) شروع می شود. طراح بیمارستان، مهندس کریم طاهرزاده بهزاد، طراح آرامگاه فردوسی است که تازه با تحصیلات معماری از برلین به ایران بازگشته است. 

آستان قدس رضوی از او می‌خواهد نقشه ای برای بیمارستان مطابق با احتیاجات اداره تولیت ترسیم کند

درواقع بعد از اینکه بهزاد، در شهریور 1307خورشیدی برای طراحی و احداث آرامگاه فردوسی وارد مشهد می شود، آستان قدس رضوی از او می‌خواهد نقشه ای برای بیمارستان مطابق با احتیاجات اداره تولیت ترسیم کند. البته این هنرمند در سال های بین 1307 تا 1313خورشیدی، چهار بنای مهم را در مشهد می سازد؛ بناهایی که با گذشت بیش از 8دهه، همچنان بدون تغییر روی پا هستند؛ آرامگاه فردوسی، بیمارستان امام رضا(ع)، دبیرستان دکتر علی شریعتی (شاه رضای سابق) و ساختمان تئاتر مشهد. 

ساخت بیمارستان امام رضا(ع) اما شش سال به طول می انجامد و در سال1313خورشیدی با نام «مریضخانه شاه رضا» در محل جدیدی از زمین های الندشت که موقوفه آستان قدس رضوی است و خارج از شهر و خوش آب و هوا، افتتاح می شود.
اما نقشه بیمارستان با بهره از معماری اروپای قرن19 دارای دوپلان اچ‌شکل(H) است که از حروف اول کلمه Hospital گرفته شده و با این نشانه از نمای بالا، مانع از حمله به بیمارستان در زمان جنگ می شود، چون طبق قوانین بین الملل در زمان جنگ، هیچ کشوری حق حمله به بیمارستان ها را نداشته است.

توجه امام هشتم(ع) مرا نجات داد

کریم طاهرزاده بهزاد، طراح و معمار بیمارستان امام رضا(ع)، بیست سال پس از تأسیس این مکان به شادمان، تولیت آستان قدس رضوی، نامه ای می نویسد و مخاطرات و مشکلاتش در بنای بیمارستان شاه رضا را یادآوری می کند. این نامه بسیار خواندنی است و از علاقه و تلاش بهزاد برای ساخت این بنا نشان دارد.

 در این نامه نوشته شده است: «... آری شش سال ونیم برای خاطر ایده آل صنعتی خود در مشهد توقف کرده و در بیابان الندشت با مار و مور و بدون اجر و مزد و تشویق و قدردانی کوشیده و بیمارستان ساخته ام! من تصور می کردم آثار هنری هیچ وقت فراموش نمی شوند! می گویند آثار هنری زبان دارد و آنچه که دیده و شنیده به نسل آینده می گوید. 

حقایق را آشکار می سازد؛ و باز می گویند: انسان هرچه بیشتر به کار و کردار خود عقیده محکم داشته باشد، کارهای او افزون تر و آشکارتر موردتوجه گروه فهمیده و دل آگاه قرار می گیرد... بسا شب ها در بیابان الندشت مورد حمله گرگ و جوجه تیغی و غیره قرار گرفته و با نیروی جوانی خم به ابرو نیاورده و جان به سلامت می بردم ولی از حمله حیوانات ناطق سالم نماندم! و بارها تا دم مرگ رفته و فقط توجه امام هشتم(ع) مرا نجات داد... .»

ویژگی های بیمارستان شاه رضا از زبان محمدولی خان اسدی

بیمارستان امام رضا(ع) در دوره نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی ساخته می شود. این شخصیت در شرح تاریخ بنا و ویژگی های بیمارستان شاه رضا به سال افتتاحش،در گزارشی عنوان کرده که این بیمارستان در بهترین اراضی و نقاط خارج شهر مشهد در زمینی به مساحت 18هزار متر مربع با گنجایش 300تختخواب ساخته شده است و به تصدیق همه سیاحانی که تا کنون این بنا را دیده اند، در کل شرق، بیمارستانی به این عظمت و ظرافت بنا وجود ندارد.

او همچنین نوشته است که بنای مزبور، 18دستگاه عمارت به این شرح دارد: عمارت مخصوص مبتلایان به امراض داخلی و امراض جراحی، اتاق عمل و قسمت کحالی، قسمت انفرادی و خصوصی، قسمت مبتلایان به امراض مسریه و قسمت مخصوص و زایشگاه، رختشوی خانه و آشپزخانه و دواخانه، لابراتوار و قسمت مخصوص دفتر و قسمت مخصوص طبیب مقیم، مدرسه و مسجد و مغسل.اسدی همچنین عنوان کرده است که همه عمارت ها دارای حرارت مرکزی و آب گرم و چراغ برق خواهد بود. اتاق ها نیز دارای کاشی سفید و فرش آن از آجر اعلاست. اسلوب این عمارات نیز شرقی، ولی دارای مزایای تکنیک اروپایی است.

** منظور از شاه رضا، پهلوی اول نیست و این نام از ابتدا به امام رضا (ع) به‌عنوان شاه خراسان اشاره دارد

گذری بر اهمیت ساخت نخستین بیمارستان در مشهد اوایل قرن چهاردهم

4قرن پس از دارالشفا

فعالیت های پزشکی آستان قدس رضوی با سابقه 500سال از دوره صفویه با تأسیس دارالشفا آغاز می شود که آن هم به دلیل حضور حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد است. دارالشفا در کنار حرم در خدمت زائران و مجاوران بوده است، اما مشهد با داشتن تنها یک دارالشفا با کمبود درمانگاه و بیمارستان روبه رو کرد و همین می شود که آستان قدس در سال 1307 خورشیدی به تأسیس بیمارستان اقدام می کند.

دارالشفا و دیگر هیچ

غلام رضا آذری خاکستر، پژوهشگر تاریخ پزشکی در مشهد، می گوید: ما در اواخر دوره قاجار در مشهد یک بیمارستان ایرانی به نام دارالشفا داریم. سایر بیمارستان ها، درمانگاه های وابسته به کنسولگری های خارجی مثل شوروی، انگلستان و آمریکا هستند. یک درمانگاه انگلیسی در خیابان عدل خمینی نزدیک به بازار جنت امروزی فعالیت داشته است. بیمارستان شوروی هم تحت عنوان بیمارستان کنسولگری روسیه در ابتدای خیابان سعدی قرار داشته است. 

سابقه فعالیت بیمارستان آمریکایی ها در محله چهارباغ از اواخر قاجار تا سال 57 است. این مراکز درمانی در کنار خدمت به شهروندان خودشان، به مردم مشهد هم خدمات درمانی می دادند، اما تأسیس بیمارستان امام رضا(ع) به عنوان بزرگ ترین و مهم ترین بیمارستان در شرق کشور و حضور پزشکان خارجی در آن، کمک بسیار بزرگی در گسترش علم پزشکی در مشهد و مداوای بیماری های گوناگون به طور تخصصی بوده است.

شروع جنگ و استخدام پزشکان خارجی

کمی پس از تأسیس بیمارستان امام رضا(ع)، درخواست های بسیاری از سوی پزشکان خارجی برای کار به بیمارستان می رسد که این موضوع مستقیم به شروع جنگ جهانی دوم در سال 1318خورشیدی مرتبط است. آذری خاکستر می گوید: پرونده هایی از کشورهای اوکراین، روسیه، انگلستان و حتی عراق و سوریه به بیمارستان می رسید. 

عاقبت با یک طبیب آلمانی مهاجر که در آلمان مدیر مریضخانه بوده مذاکره را تمام کردیم و حاضر است فورا حرکت کند. حقوق 3هزارو500ریال و 3هزارو 500مارک قرار شد ماهیانه بگیرد

آستان قدس هم از بین این افراد، گزینش و تعدادی از پزشکان را استخدام می کرد؛ از جمله یکی از رؤسای بیمارستان امام رضا(ع) شخصی بود به نام هامر شلاخ آلمانی که بعدها به عنوان متخصص زنان و زایمان کار می کرد و شش سال بعد از شروع فعالیتش در این بیمارستان، تابع کشور ایران شد.

در نامه ای به تاریخ 1313خورشیدی به ریاست وزرا، به استخدام هامر شلاخ آلمانی اشاره شده است؛ «عاقبت با یک طبیب آلمانی مهاجر که در آلمان مدیر مریضخانه بوده مذاکره را تمام کردیم و حاضر است فورا حرکت کند. حقوق 3هزارو500ریال و 3هزارو 500مارک قرار شد ماهیانه بگیرد.» دکتر هامر شلاخ در همین تاریخ از «سل ریوی» به عنوان یکی از بیماری های فراوان در مشهد یاد کرده و تأسیس بیمارستان مسلولین را پیشنهاد کرده است.

نگارنده کتاب «تاریخ پانصد ساله خدمات پزشکی در آستان قدس رضوی، از دارالشفا تا بیمارستان رضوی» ادامه می دهد: با شروع جنگ جهانی دوم، بسیاری از بیمارستان ها در اروپا از بین رفته و دکترها و پرستاران دنبال کار و از طرفی به دنبال فضایی بودند که در امنیت و آرامش به کار طبابت بپردازند. این گونه بود که در سال های بین 1313 تا 1320خورشیدی، چندین پزشک خارجی که تعدادشان به 17تن می رسید، در بیمارستان امام رضا(ع) استخدام و در بخش های مختلف مشغول به کار شدند.

حضور پزشکان خارجی در ایران تابع قوانینی هم بوده است؛ مثلا باید پنج سال مستقل در کشورشان طبابت کرده باشند، رونوشتی از مدارک خود که به تأیید دادگستری رسیده باشد، ارائه کنند و ... .

البته آن طور که آذری خاکستر می گوید، آن زمان بسیاری از پزشکان و مردم تمایل نداشتند پزشکان خارجی در بیمارستانی کار کنند که مختص شیعیان است و تحت نظر آستان قدس رضوی، اما برای آستان قدس رضوی پیشرفت علم و دانش اهمیت داشته و بهره بردن از حضور پزشکانی که هم تجربه دارند و هم تخصص و تعهد. از دیگر پزشکان نام آشنای خارجی، دکتر بولون بلژیکی است که از سال 1334 تا 1348 در بیمارستان امام رضا(ع) به عنوان رئیس بخش جراحی فعالیت می کرده. پروفسور بولون که بنیان گذار بخش جراحی نوین در کشور به شمار می رود، در اواخر عمر به دین اسلام گرایش پیدا کرد و مسلمان شد.