خراسان در آیینه «آفتاب شرق»
«روزنامه آفتاب شرق» به‌علت فراوانی اخباری که از استان خراسان بزرگ به چاپ رسانده، پراستنادترین منبع دست اول در تحقیقات محلی به شمار می‌رود.
هنگامی‌که سابقه مطبوعات خراسان را ورق می‌زنیم، یکی از چند نشریه انگشت‌شمار دوره قاجار و پهلوی «روزنامه آفتاب شرق» است که به‌علت فراوانی اخباری که از استان خراسان بزرگ به چاپ رسانده، پراستنادترین منبع دست اول در تحقیقات محلی نیز به شمار می‌رود.
روزنامه آفتاب شرق در سال ۱۳۰۳ با مدیرمسئولی و صاحب‌امتیازی سیدعلیرضا آموزگار تأسیس شد. این روزنامه در زمانی‌که حتی رادیو دردسترس عموم مردم نبود، اخبار را منعکس می‌کرد. دفتر آن، روزگاری در خیابان ارگ (امام‌خمینی ۲۴ فعلی) بود، سپس به میدان سوم اسفند (ده‌دی فعلی) منتقل شد. با اینکه آخرین نسخه چاپ‌شده این روزنامه به اسفند ۱۳۵۷ برمی‌گردد، تا همین ۱۰ سال پیش هم تابلو کوچکی با عنوان «روزنامه آفتاب شرق» در میدان ده‌دی به چشم می‌خورد.
صحبت با روزنامه‌نگاران پیشکسوت و پژوهشگران تاریخ مطبوعات خراسان، مطالعه کتاب‌های «اخبار خراسان در مطبوعات» و «تاریخ تحلیلی روزنامه‌ها، مجله‌ها و سالنامه‌های خراسان»، «تاریخ معاصر مشهد» و همچنین تورق اسناد بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، ما را بیشتر با این روزنامه پرمخاطب استان خراسان آشنا می‌کند.
روایت ساختمان قدیمی روزنامه
محمدعلی استادی هشتاد‌و‌یک‌ساله یکی از پیشکسوتان حرفه روزنامه‌نگاری است که مدتی در روزنامه آفتاب شرق، سرپرست اخبار امور شهرستان‌ها بوده است. خودش را «بچه روزنامه» می‌نامد؛ چون از دوران نوجوانی قدم در این راه گذاشته است.
می‌گوید: سال۱۳۳۷ جویای کار بودم و توانستم در بخش اداری روزنامه آفتاب شرق مشغول به کار شوم. آن زمان دفتر روزنامه در خیابان ارگ (امام خمینی (ره)) و در کوچه سینما آسیا، درست مقابل ساختمان اداره بیمه قرار داشت.
او توضیح می‌دهد: دفتر روزنامه خانه‌ای دو‌طبقه بود که طبقه پایین چاپخانه و طبقه بالا قسمت اداری و تحریریه قرار داشت. در طبقه بالا چند اتاق وجود داشت که یکی برای مدیر، دیگری برای آگهی‌ها و حسابداری بود.
اتاق کوچکی هم به‌عنوان تحریریه در‌نظر گرفته شده بود؛ چون خبرنگاران حضور فیزیکی زیادی در دفتر نداشتند. دفتر روزنامه اجاره‌ای بود؛ به همین دلیل بعداز مدتی به میدان سوم اسفند (میدان ده‌دی) نقل مکان کرد. البته قبل از تمام این‌ها، دفتر روزنامه نزدیک مدرسه علمیه نواب در بالاخیابان بود.
استادی بعد از پنج‌سال فعالیت در واحد اداری از مشهد به تهران می‌رود و در روزنامه کیهان مشغول به کار می‌شود. دو‌سال بعد، دوباره به مشهد بازمی‌گردد. پیشنهادی مبنی‌بر رسیدگی به امور شهرستان‌های روزنامه آفتاب شرق به او داده می‌شود؛ «کار در دفتر روزنامه سبب شد به حرفه خبرنگاری علاقه‌مند شوم. یکی از وظایفم در امور شهرستان‌های روزنامه آفتاب شرق، گرفتن اخبار شهرستان‌های خراسان بزرگ از خبرنگاران شهرستانی و تنظیم آن‌ها بود.»
استادی درباره تهیه خبر در دهه۴۰ و ۵۰ می‌گوید: برخی اخبار ازسوی سازما‌ن‌ها و ادارات به خبرنگار داده می‌شد، ولی، چون دسترسی به تلفن و وسایل ارتباطی مانند امروز نبود، آن‌ها وظیفه داشتند هر روز ظهر به اداره‌ای که خبر‌های ناب و دست‌اولی دارد، بروند.
در روزگاری که بیشتر قشر فرهیخته جامعه روزنامه می‌خواند، برای ترغیب و آشنایی مردم با روزنامه، مطبوعات هم فکری کردند؛ «یکی از کار‌هایی که برای تشویق مردم به خواندن روزنامه در آفتاب شرق انجام شد، این بود که هر روز یک نفر به غسالخانه خیابان طبرسی می‌رفت و اسامی درگذشتگان را می‌گرفت تا در روزنامه چاپ شود و از این طریق خانواده متوفی با روزنامه آشنا می‌شدند.»
کل تحریریه ۷ نفر بود
غلام کریمی متولد۱۳۳۰ یکی از حروف‌چین‌های روزنامه آفتاب شرق است. او از دوازده‌سالگی به‌عنوان نیروی مبتدی کارش را در روزنامه خراسان شروع کرده است؛ «می‌دانستم که بعداز سه سال کار در روزنامه می‌توانم در حروف‌چینی مشغول به کار شوم، اما هنگامی‌که باید به بخش حروف‌چینی می‌رفتم، به من گفته شد که نیرو در روزنامه خراسان زیاد است و باید مدتی را در چاپخانه کتاب کار کنم تا‌زمانی‌که روزنامه نیرو لازم داشته باشد.»
یکی از دوستانش، حروف‌چینی در روزنامه آفتاب شرق را به او پیشنهاد می‌کند؛ «مکان روزنامه میدان ده‌دی کنونی بود؛ ساختمانی دو‌طبقه که در حال حاضر بانک سپه شده است. طبقه پایین که مانند زیرزمین بود، محل چاپخانه و حروف‌چینی بود و حدود هشت‌نُه‌نفر در این بخش کار می‌کردند. آن زمان هیئت تحریریه گسترده نبود و در مجموع شش‌هفت‌نفر بودند. روزنامه یک دستگاه چاپ با دو نیرو چاپچی و کمکی داشت.»
حقوقمان بر‌اساس سطر محاسبه می‌شد
در دهه۴۰ و ۵۰ حروف‌چینی به‌صورت دستی انجام می‌شد که کاری بسیار سخت و طاقت‌فرسا بود. کریمی توضیح می‌دهد: حروف‌چینی سربی بود. حروف به‌صورت قطعه‌قطعه با دست از گارسه (میز خانه‌بندی‌شده) توسط حروف‌چین برداشته و در وسیله‌ای به نام ورساد (سینی چینش حروف) که در دست دیگر حروف‌چین قرار داشت، چیده می‌شد.
این نمونه غلط‌گیری می‌شد و حروف‌چین حرف‌های غلط را بیرون آورده و حرف‌های درست را جایگزین می‌کرد. در مرحله بعد صفحه‌بندی انجام می‌شد.»
با اینکه حروف‌چینی کاری بسیار وقت‌گیر بود، حقوق آن‌ها به‌صورت کارمزد پرداخت می‌شد؛ «هر روز تعداد سطر‌های خود را علامت می‌زدیم، چون آخر ماه از ما پرسیده می‌شد که چند سطر چیده‌ایم و بر‌اساس تعداد سطر‌ها حقوق دریافت می‌کردیم؛ البته سال‌ها بعد که حروف برنجی و دستگاه‌های چاپ آمد، حقوقمان ثابت شد.»
کریمی ویراستار فنی روزنامه نیز بوده است؛ «همکار گزارشگر، مطلب خود را برای چاپ می‌فرستاد، اما ممکن بود چند سطر از مطلب او اضافه باشد؛ به‌طوری‌که به گزارش او لطمه‌ای وارد نشود. این سطر‌های اضافه را حذف می‌کردم.»
چاپ اخبار دست اول
آن‌طور‌که آرشیو روزنامه‌ها نشان می‌دهد، تا قبل از دهه۶۰ نوشتن نام خبرنگار در مطالب مرسوم نبوده است؛ «نود درصد مطالب بدون اسم خبرنگار منتشر شده است، به غیر از نقد فیلم یا سفرنامه که نام فرد درج می‌شد. برخی از مطالب سیاسی همچون یادداشت با نام مستعار خبرنگار نوشته می‌شد.»
سیدقطبی توضیح می‌دهد: محتوای روزنامه آفتاب شرق در دهه۲۰ و ۳۰ و مقایسه اخبار آن با سایر روزنامه‌ها نشان از جایگاه خانواده آموزگار دارد که ارتباط خوبی با مسئولان داشتند. اخبار ابتدا به دست آن‌ها می‌رسید، به‌طوری‌که در رونوشت دعوت‌نامه و ارسال اخبار ادارات، ابتدا نام روزنامه آفتاب شرق و سپس خراسان آورده شده است؛ به همین دلیل این روزنامه انتخاب اول مردم برای اخبار روز بوده است.
تا قبل از آنکه رادیو به‌صورت عمومی در‌اختیار جامعه قرار گیرد، تنها سرگرمی مردم روزنامه بوده است؛ «در همین راستا آفتاب شرق با انتشار داستان‌های دنباله‌دار، پیام‌های بهداشتی و مناسب روز سعی می‌کرده است همراه با ذائقه مردم چاپ شود. به‌دلیل محتوای دلپذیرتر، پرمخاطب‌تر نیز بوده است.»
این پژوهشگر مطبوعات خراسان با بیان اینکه روزنامه آفتاب شرق، اخبار کشوری و محلی را توأمان چاپ می‌کرده، در‌صورتی‌که روزنامه خراسان بیشتر به اخبار محلی تکیه داشته است، توضیح می‌دهد: روزنامه آفتاب شرق نشریه‌ای همراه با مردم بوده است. در جریانات سیاسی انقلاب سال۵۷ اخبار را کامل پوشش داده و حتی اعلامیه‌ها و عکس امام‌خمینی (ره) و رهبران انقلابی مشهد را چاپ کرده است.
عکس از متن عقب می‌ماند
آخرین سردبیر روزنامه آفتاب شرق، علی‌اکبر قدس‌نهری بوده است. اسناد موجود در تاریخ شفاهی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی نشان می‌دهد که در سال۱۳۸۸ با او گفتگو شده است. نهری متولد ۱۳۰۹ بوده و از سال۳۶ خبرنگاری را با روزنامه کیهان شروع کرده و از سال۴۶ نیز به‌عنوان خبرنگار و سپس سردبیر روزنامه آفتاب شرق تا اسفند۵۷ که آخرین چاپ این روزنامه بوده، کار کرده است. در این گفتگو او از محمدحسین فرزین به‌عنوان سردبیر قبلی روزنامه نام برده است.
او درآمد روزنامه‌ها را از محل چاپ آگهی و مناقصات دولتی عنوان کرده و توضیح داده است که آن زمان عکس‌های روزنامه از‌طریق مغازه‌های عکاسی تأمین می‌شد؛ «به‌عنوان مثال ما از عکاس می‌خواستیم به فلان مکان برود و عکس بگیرد؛ چون صرف نمی‌کرد عکاس جداگانه‌ای داشته باشیم. البته این عکس‌ها برای گزارش‌هایی مانند افتتاح یک خیابان و گزارش‌هایی شبیه به این بود، وگرنه حادثه یا اتفاقی را که در روز رخ می‌داد، نمی‌توانستیم همراه با عکس چاپ کنیم، چون فرایند چاپ عکس دو روز طول می‌کشید.»
قدس‌نهری درباره تهیه خبر نیز توضیح داده است: بخشی از اخبار از‌طریق رادیو ساعت۱۴ و بخشی نیز از روزنامه‌های کشوری استخراج می‌شد. چون روزنامه چاپ عصر بود و بیشتر اتفاقات در روز روی می‌دهد، ما در آفتاب شرق، آن‌ها را جمع‌آوری و چاپ می‌کردیم و برای عصر به دست مردم می‌رساندیم. روزنامه خراسان که چاپ صبح بود، اخبار روز قبل را چاپ می‌کرد که به‌نوعی خبر کهنه حساب می‌شد.
تولد باسابقه‌ترین روزنامه خراسانی
سابقه مطبوعات در خراسان به انتشار روزنامه ادب در سال۱۲۷۹ توسط ادیب‌الممالک فراهانی بازمی‌گردد و بدین‌ترتیب مشهد به‌عنوان چهارمین شهر کشور بعداز تبریز، شیراز و اصفهان، دارای روزنامه شد.
از سال ۱۲۷۹ تا ۱۳۵۷ حدود دویست‌نشریه مختلف در خراسان چاپ و منتشر شده است. برخی از این نشریه‌ها به‌دلیل شماره‌های اندک، توزیع محدود و بی‌توجهی مردم بسیار زود تعطیل شده‌اند. در این میان تنها دو روزنامه «آفتاب شرق» و «خراسان» عمر طولانی‌تری داشتند؛ با این تفاوت که روزنامه آفتاب شرق سابقه دیرینه‌تری نسبت‌به خراسان دارد.
اولین شماره روزنامه آفتاب شرق، دهم آبان۱۳۰۳ با صاحب‌امتیازی و مدیرمسئولی سیدعلیرضا آموزگار به چاپ رسید. این نشریه ابتدا به‌صورت هفتگی، سپس در روز‌های فرد، منتشر، اما از سال۱۳۳۳ روزانه شد.
تنها شماره‌ای که از سال نخست روزنامه آفتاب شرق در آرشیو روزنامه‌های آستان قدس رضوی وجود دارد، نسخه‌ای انتشار‌یافته در تاریخ ۲۹قوس (آذر)۱۳۰۳ و هشتمین شماره این روزنامه است.
سیر تغییرات در روزنامه آفتاب شرق
آفتاب شرق در سال۱۳۰۸ به‌دلیل خفقانی که درباره انتشار اخبار وجود داشت، به تصمیم مدیرمسئول تعطیل و پس از چهار سال مجدد منتشر شد. انتشار دوباره این روزنامه از سال۱۳۱۲ تا سال۱۳۱۹ بوده است، آفتاب شرق بار دیگر متوقف شد و دوباره از تیر ۱۳۲۵ منتشر شده و تا سال اسفند ۱۳۵۷ چاپش ادامه داشته است.
این روزنامه چهره‌ای معتدل دارد، به‌طوری‌که در سال۱۳۳۱ هم‌زمان با بیست‌و‌هفتمین سال انتشار آن که مقارن با زمامداری مصدق می‌شود، خواهان ملی شدن نفت است و برخلاف دیگر روزنامه‌های مشهد، در این ایام اخبار مربوط‌به حکومت مصدق را کامل‌تر منتشر می‌کند و مقالات آن به دور از حب و بغض شخصی و گروه گردانندگانش به چاپ می‌رسد.
آفتاب شرق از سال۱۳۳۳ به‌صورت روزانه انتشار می‌یابد و مطابق سرلوحه آن، انتشار این روزنامه به صورت یومیه عصر بوده است. در این زمان، روزنامه در شش‌صفحه و دارای ستون‌های سرمقاله، اخبار استان و آگهی بود. مقالات با عنوان «اشاره» در صفحه نخست و اخبار استان در صفحه دوم چاپ می‌شد. صفحات۳ تا ۶ به آگهی اختصاص می‌یافت.
اضافه‌شدن ضمائم
در آغاز سی‌وششمین سال انتشار، صفحات روزنامه از چهار به شش‌صفحه افزایش یافت با این تفاوت که به‌دلیل رقابتی که بین دو روزنامه آفتاب شرق و خراسان وجود داشت، مدیران روزنامه آفتاب شرق تصمیم به اضافه‌کردن صفحات ویژه‌ای با عنوان دانشجو، بانوان، دینی، اقتصادی و ... گرفتند و سپس به فکر ایجاد ضمائم مستقل افتادند.
یک‌سال‌و‌نیم بعد نیز روز‌های پنجشنبه روزنامه در شانزده‌صفحه انتشار یافت که برخلاف دیگر روز‌ها کمتر به اخبار و آگهی می‌پرداخت و بیشتر مطالب تحلیلی در موضوعات ادبی، دینی، اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی به چاپ می‌رسید.
همچنین ضمیمه هفتگی به نام «آفتاب شرق آدینه» در دوازده‌صفحه در روز‌های جمعه منتشر می‌شد که صفحاتی همچون بانوان، دانشجو که توسط دانشجویان دانشگاه‌های مختلف نوشته می‌شد یا صفحه شعر با عنوان «اندیشه‌های هنری»، طنز و لطایف با عنوان «شما هم بخندید» داشت. انتشار آدینه تا نوروز۴۳ ادامه داشت و بسیاری از سرمقاله‌های آن به قلم یدا... فاضل و با موضوع ائمه اطهار (ع)، علوم دینی و وطن‌پرستی بود.
آموزگار را بشناسیم
سیدعلیرضا آموزگار متولد۱۲۷۷ از خادمان حرم و خیّران آن زمان و فرزند سیداحمد، متصدی مسجد گوهرشاد، بود. او که در عرصه اجتماعی فعالیت داشت، عقب‌ماندگی جامعه را از ضعف دانش و فرهنگ می‌دانست. به همین دلیل در سال۱۲۹۶ شمسی «هیئت سادات رضوی» را تشکیل داد و یک سال بعد مدرسه‌ای به همین نام تأسیس کرد.
او همچنین برای مدتی ریاست انجمن روزنامه‌نگاران خراسان را به عهده داشت. آموزگار در سال۱۳۳۳ بعد از یک دوره بیماری طولانی درگذشت و در صحن نو حرم مطهر به خاک سپرده می‌شود.
بعداز درگذشت او، پسرش، عبدالحسین که تحصیلات روزنامه‌نگاری داشت و از مؤسسان رادیو خراسان بود و در اداره کل انتشارات و رادیو خدمت می‌کرد، مدیرمسئول روزنامه شد. به‌دلیل داشتن پست دولتی مادرش، نرگس آموزگار، صاحب‌امتیازی روزنامه را به عهده می‌گیرد. عبدالحسین همچنین نماینده مردم مشهد در بیست‌وسومین دوره مجلس شورای ملی بود. او در اردیبهشت ۱۳۵۸ براثر نارسایی قلبی در تهران درگذشت.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
داستان مشهد قدیم 
هزاران خادم و قشنگ در توس وجود دارند 