رد پای خواجه روشنایی در کوچه آخوند خراسانی
یکی از کوچه‌های قدیمی مشهد که در جریان طرح توسعه مشهد در دوران نایب‌التولیتی محمدولی اسدی و استانداری محمود جم دوتکه شد، کوچه موسوم به پشت کنسولگری آن دوران بود.
کوچه‌های آخوند خراسانی۷ و ۸ از سال ۱۳۱۳خورشیدی که در جریان ایجاد خیابان خاکی آن دوران و آخوندخراسانی کنونی قبرستان محلی داخل آن تخریب شد، تا امروز با وجود تغییروتحولات گسترده در بافت بنا‌های داخلی آن تقسیم دیگری را شاهد نبوده و از همان زمان به‌صورت دو کوچه مجزا، اما با گذشته مشترک به حیات خود ادامه داده است.
دوران قاجار
کوچه مدنظر این نوشتار در دوران قاجار مسیر ارتباطی دو باغ بوده است. البته مسیری که در حاشیه آن خانه‌های چندی هم وجود داشته و چندین مسیر بن‌بست یا دارای ارتباط با دیگر کوچه‌ها نیز از آن جدا می‌شده است.
براساس آنچه در نقشه سال ۱۲۴۸ مشهد موسوم به نقشه دالمج ترسیم شده است، در آن دوران که هنوز کنسولگری بریتانیا در محدوده ارگ مشهد ایجاد نشده بود، این کوچه از انتهای محوطه باغ دیوانی آغاز می‌شده و پس از عبور از حاشیه قبرستان کوچک محلی خواجه‌روشنایی و محوطه سبز خواجه در مجاورت باغ سیدخادم‌باشی به‌طرف کوچه حوض‌مونس آن دوران منحرف می‌شده و سپس با ادغام در این کوچه به‌سمت بازار ادامه پیدا می‌کرده است.
البته در حاشیه این کوچه در آن زمان به‌جز قبرستان کوچک محلی اشاره‌شده، تکیه خواجه‌روشنایی، یک مهمان‌خانه، یک طویله و یک حوض آب هم وجود داشته است. این نقشه همچنین نشان می‌دهد که از چهار کوچه انشعابی از سویه جنوبی این کوچه در نیمه قرن سیزدهم خورشیدی سه کوچه بن‌بست بوده و فقط یکی از آن‌ها در مجاورت باغ و خانه اوطقان‌میرزا به کوچه ارگ متصل می‌شده است، اما هر سه کوچه فرعی سویه شمالی کوچه با پیوستن به کوچه حوض‌مونس آن زمان راه خروجی داشته‌اند.
ایجاد کنسولگری انگلستان در دهه‌های پایانی قرن سیزدهم خورشیدی در بخش عمد‌ه‌ای از محوطه باغ ایوانی را باید بزرگ‌ترین تحول ایجادشده در دوران قاجار در این کوچه دانست. پس از ایجاد این مجموعه بود که به‌دلیل قرارگرفتن این کوچه در پشت کنسولگری و بازشدن یکی از در‌های آن در این کوچه، مسیر مدنظر در بین مردم به کوچه پشت کنسولگری معروف شد.
سال‌های میانی سده چهاردهم
مسیر مدنظر در سال‌های میانی سده چهاردهم تغییر عمده محسوسی را به خود ندیده است. شاید مهم‌ترین تغییرات این دوره این مسیر، افزایش کوچه‌های فرعی بخش غربی آن یا همان کوچه پشت کنسولگری از یک به دو و کاهش کوچه‌های فرعی سویه شمالی کوچه خواجه‌روشنایی از چهار به سه بوده است. علت این کاهش و افزایش هم تغییر حالت پلاک‌های موجود در این دو کوچه بود.
ابتدا با تبدیل بخشی از باغات باقی‌مانده در مجاورت محدوده کنسولگری به پلاک‌های مسکونی کوچهای فرعی و بن‌بست در جانب شمالی، کوچه پشت کنسولگری ایجاد شد. چند سال بعد هم با خریداری پلاک‌های مجاور نخستین کوچه بن‌بست شمالی کوچه خواجه‌روشنایی توسط یک نفر و تخریب و بازسازی این پلاک‌ها به‌صورت یک مجموعه کوچه بن‌بست بین آن‌ها، از روی نقشه حذف شد.
همچنین در این دوره نخستین فرعی جنوبی کوچه خواجه‌روشنایی هم با تبدیل پلاک بزرگ انتهای آن به چند پلاک کوچک‌تر کمی طولانی‌تر شد. ناگفته نماند که این کوچه از طریق کوچهای که اکنون تابلو آخوندخراسانی ۱۰ در ابتدای آن قرار دارد، از قدیم به خیابان آخوندخراسانی متصل بود.
سال‌های نخستین سده چهاردهم
وضعیت کوچه پشت کنسولگری تا نیمه نخست دهه دوم قرن چهاردهم خورشیدی نسبت به سال‌های نخست پس از مشروطه تغییری محسوس پیدا نکرد و فقط برخی خانه‌ها نوسازی شد، اما در این دوران بزرگ‌ترین تحول شهرسازی تاریخ این کوچه رخ داد.
مقامات شهر ابتدای سال ۱۳۱۳ در راستای اقداماتی که برای برپایی هرچه بهتر هزاره فردوسی در شهر در جریان بود، سراغ کوچه پشت کنسولگری رفتند و تغییر در ساختار آن را برای گذر خیابانی جدید از این محدوده در دستورکار قرار دادند.
گزارشگر روزنامه بهار در گزارشی که در شماره ۲۵ فروردین ۱۳۱۳ آن چاپ شده، به این موضوع اشاره کرده است: «در قسمت جنوبی خیابان شاهرضا نیز خاک‌برداری و تسطیح شروع شده است و قبرستان خواجه‌روشنایی که در وسط خیابان مزبور تلی تشکیل داده بود، خاک‌برداری شده و نقاطی که محتاج به خاک‌ریزی است، از خاک‌های آن خاک‌ریزی شده و روی آن‌ها با خاک‌های غیرقبرستان پوشیده می‌شود.»
همین روزنامه در شماره ۲۷ شهریور ۱۳۱۳ خود هم در ادامه به تغییرات در این محدوده اشاره کرده و آورده است: «قسمت جنوبی خیابان شاهرضا که چندی قبل از طرف اداره بلدیه امتداد داده شده بود، اما بعضی منازل دوطرف آن هنوز اقدام به خرابی نکرده بودند، به‌تازگی از طرف اداره بلدیه حریم خیابان تعیین و منازل واقع در مسیر خیابان را خراب کردند و در جنبین خیابان هم شروع به ساختمان‌سازی شده است.»
بدین‌گونه بود که از سال ۱۳۱۳ به بعد مردم مشهد بخش غربی کوچه را که اکنون آخوندخراسانی ۷ نامیده می‌شود، به همان نام قدیم یعنی کوچه پشت کنسولگری معرفی می‌کردند و برای نام‌گذاری بخش غربی کوچه هم باتوجه‌به وجود تکیه کهن خواجه‌روشنایی، در ابتدای این مسیر از عنوان کوچه خواجه‌روشنایی استفاده کردند.
براساس نقشه‌های موجود، کوچه پشت کنسولگری آن زمان دارای یک فرعی بن‌بست در سمت شمالی بود، اما کوچه خواجه‌روشنایی چهار فرعی جنوبی شامل دو کوچه بن‌بست و شش فرعی شمالی را که فقط دو فرعی آن‌ها دارای راه خروجی بود، در خود جای داده بود.
خواجه‌روشنایی امروز
وضعیت تابلو ابتدای کوچه خواجه‌روشنایی امروز کمی با نیمه جداشده غربی‌اش فرق دارد. بر این تابلو علاوه بر عنوان آخوندخراسانی ۸، نام یکی از شهدای این کوچه یعنی شهید محسن ظریف هم حک شده است. همچنین، بر بالای همین پایه، تابلو دیگری هم نصب شده است که حاکی از وجود دفتر یکی از مراجع تقلید خراسانی ساکن قم یعنی آیت‌الله وحید خراسانی در این کوچه است.
دیگر پلاک مهم کنونی این کوچه نیز یگانه بنای مذهبی آن یعنی مسجد و حسینیه خواجه‌روشنایی است که علاوه بر در اصلی آن که در این کوچه باز می‌شود، دری هم در حاشیه خیابان آخوندخراسانی دارد. درست مقابل این مسجد دری سبزرنگ قرار دارد که تا حدود پنج سال پیش چندین کاشی الوان بر بالای سردر آن نصب بود.
روی این کاشی‌ها قید شده بود که این بنای ۲ در ۳ مترمربعی آرامگاه حاجی میرزا علی صدرالاشرف تبریزی است که سال۱۳۲۳قمری برابر با ۱۲۸۴ خورشیدی یعنی دوران قاجار و پس از فوت وی روی قبر او ایجاد شده است. به‌عبارت بهتر، این بنای آجری ساده یگانه اثر باقی‌مانده از قبرستان کهن خواجه‌روشنایی مشهد است.
پس از این بنا، تا کوچه حاج‌علی که فرعی چهارم جنوبی آخوندخراسانی ۸ است، تنها نکته قابل‌توجه پلاک انتهایی فرعی اول است که دارای ساباط است. پس از کوچه حاج‌علی هم دو فرعی بن‌بست دیگر وجود دارد که در فرعی دوم که به نامدار مشهور است، خانه حاج محمدرضا دائمی عطاران، تاجر بزرگ ادویه مشهد، خودنمایی می‌کند که یگانه خانه باقی‌مانده از سال‌های پایانی دوران قاجار و ابتدایی عهد پهلوی‌ها در این مسیر است.
در بزرگ انتهای این مسیر که پلاک۹۱ بر بالای آن ثبت شده هم آخرین پلاک مهم جنوبی این کوچه است که روزگاری میزبان اداره ژاندارمری مشهد و سپس دبیرستان دانش و بعد از آن طالقانی بوده و اکنون دبستان است.
اما در جانب شمالی کوچه هم پس از دفتر آیت‌الله وحید خراسانی، باید از خانه تخریب‌شده در ابتدای فرعی نخست کوچه، خانه ساخته‌شده به سبک خانه‌های قاجاری در میانه این مسیر و پست برق محمودیه به‌عنوان سه بنای قابل‌توجه این بخش کوچه نام برد. سرانجام اینکه درست مقابل بنای نمای آجری قابل‌اعتنا از منظر معماری جانب شمالی کوچه، تنها انگشترسازی این مسیر هنوز در حال تولید این سوغات مشهد است.
پشت کنسولگری امروز
تابلو آخوندخراسانی ۷ معرف امروز، کوچه پشت کنسولگری یعنی بخش کوتاه‌تر این کوچه قدیمی است. بخش بزرگی از دیواره جنوبی و انتهایی این کوچه هنوز هم به کنسولگری اختصاص دارد. البته این کنسولگری برخلاف سال‌های نخستش که در اختیار بریتانیا و سپس انگلستان بود، اکنون به کشور پاکستان اختصاص دارد.
در بخش شمالی این کوچه البته مانند سال‌های میانی سده گذشته دو کوچه بن‌بست قرار دارد که پلاک انتهایی فرعی نخست که طولانی‌تر نیز هست، به ساختمان دفتر آیت‌ا... سیدمحمدکاظم اخوان‌مرعشی اختصاص دارد که یکی از محافل باشکوه روضه‌خوانی حسینی مشهد است.
مجتمع مسکونی و حسینیه بیت‌الجواد (ع) و مجتمع آموزشی خدماتی‌رفاهی سبلان، ویژه کارکنان استان اردبیل، نیز در این کوچه قرار دارند. همچنین، پلاک نخست این کوچه که در وضع کنونی خالی از سکنه است، از منظر معماری از بنا‌های ارزشمند پهلوی دوم مشهد است. بیشتر پلاک‌های بعدی این کوچه به‌ویژه در بن‌بست دوم اکنون خالی از سکنه هستند. همچنین، هر دو پلاک نخست این مسیر به فروشگاه‌های تزیینات برقی اختصاص دارد.
بزرگان کوچه
آیت‌الله سیدمحمدکاظم اخوان‌مرعشی را باید شناخته‌شده‌ترین فردی لقب داد که مدتی از عمرش را در بخشی از کوچه پشت کنسولگری قدیم پشت‌سر گذاشته است. این روحانی مبارز که در دوران پیروزی انقلاب اسلامی از چهره‌های پیشرو روحانیت بود و بین مردم به «آیت‌الله ضدتانک» مشهور شده بود، چند سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی از کوچه میرعلم‌خان به خانه‌ای در انتهای فرعی نخست کوچه آخوندخراسانی ۷ کنونی نقل مکان کرد و تا پایان عمر یعنی اواسط دهه ۸۰ سده چهاردهم در این خانه سکونت داشت.
دیگر چهره منتفذ ساکن این کوچه، حاج محمدرضا دائمی عطاران، تاجر بزرگ ادویه و گیاهان دارویی ابتدای سده گذشته است که خانه وی اکنون لقب قدیمی‌ترین خانه کوچه خواجه‌روشنایی را در اختیار دارد.
یکی‌دیگر از شخصیت‌های ساکن این کوچه که کمتر شناخته شده است، ام‌السلمه خانم، دختر حاجی عسکر و همسرش کربلایی عسکر حدادیان است که بنای مسکونی خود در این کوچه را وقف تکیه آن زمان و مسجد و حسینیه کنونی خواجه‌روشنایی کرده است و اکنون مخارج این مجموعه را این موقوفه تأمین می‌کند. البته حاج‌علی که مدیریت حیطه حاج‌کلبعلی را در اختیار داشت هم یکی‌دیگر از چهره‌های برجسته ساکن این محدوده بود که در یکی از فرعی‌های کوچه خواجه‌روشنایی که به‌نام او معروف شده، سکونت داشته است.
**این گزارش دوشنبه ۳۰ مرداد ۱۴۰۲ در صفحه تاریخ و هویت روزنامه شهرآرا چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آخرین نسل پرده‌نویس‌های مشهد 
خاطرات مشهدی‌ها از ملا و مکتب 