نخستین سینمای مشهد در تالار موسی‌خان
حوادث و درگیری‌هایی که اوایل قرن میلادی گذشته در باکو رخ می‌دهد، سبب می‌شود مسلمانان قفقازی بسیاری آنجا را ترک کنند و راهی ایران و شهرهایی، چون مشهد شوند. این‌گونه است که مشهد به مأمن مهاجران قفقازی در اواخر دوره قاجار بدل می‌شود. تعدادی از همین مهاجران هستند که پای هنر نمایش و بعدتر سینما را به مشهد باز می‌کنند.
نمونه‌اش دکتر نصیر بیک‌اف که نمایشنامه‌های متعددی را با صحنه‌گردانی روس‌های مهاجر و به زبان ترکی در سالن اعتبارالسلطنه اجرا می‌کند. علاوه‌بر این سالن، تماشاخانه‌های ملی و گلشن نیز برنامه‌هایی با رقص و آواز‌های قفقازی و لزگی اجرا می‌کنند که مردم مشهد از آن‌ها دیدن می‌کنند، اما همچنان خبری از سینما نیست.
چند سال می‌گذرد تا بالاخره با نمایش فیلم‌های صامت در سال ۱۲۹۰ خورشیدی در سالن اعتبارالسلطنه، سینما در مشهد شروع به کار می‌کند. روز ملی سینما فرصتی است تا در صفحه تاریخ و هویت امروز درباره نخستین سینمای شهر مشهد بگوییم؛ «سینمای اعتبارالسلطنه».
توضیح: بخشی از اطلاعات این گزارش برای نخستین‌بار منتشر می‌شود.
اولین تلاش برای سینما
میرمرتضی قره‌باغی به اعتبار اسناد باقی‌مانده، اولین مهاجری است که تقاضای تأسیس سینما در مشهد را مطرح می‌کند. نام او به‌صورت «سلاله‌السادات آقامیر‌حمید قره‌باغی» در فهرست اتباع روس مقیم مشهد در ۱۳۰۰قمری ثبت شده است. کنسول روسیه در مشهد در نامه‌ای، درخواست تأسیس سینما برای یک تبعه روسی به نام میرمرتضی، پسر میرحمید‌قره‌باغی، را مطرح می‌کند.
ماجرا از این قرار است که ۱۰ سال بعد از ورود دوربین فیلم‌برداری توسط مظفرالدین‌شاه به ایران، میرمرتضی قره‌باغی در آغاز صفر ۱۳۲۹قمری برابر با آذر ۱۲۸۹ خورشیدی، درخواست «اجازه تأسیس پرده تئاتر سینماوگراف» را پیش سرکنسول روسیه در مشهد می‌برد و او نیز برای کسب اجازه، این درخواست را نزد والی خراسان ارسال می‌کند که آن‌ها هم به وزارت‌داخله ارجاع می‌دهند.
این‌گونه، موضوع به اطلاع وزارت خارجه می‌رسد تا پس از ملاحظه در این زمینه تصمیم بگیرد و نتیجه را به اطلاع والی خراسان برساند.
به نقل از شماره ۱۵۳۵ روزنامه «طوس»، میرمرتضی ماشین سینما را که در یکی از سفرهایش از روسیه خریده است، در یکی از دکان‌های معروف به صاحب‌دیوانی متعلق به آستان قدس، دایر می‌کند، اما اتفاق اصلی، جایی دیگر و به دست شخصی دیگر می‌افتد.
عمارت موسی‌خان اعتبارالسلطنه که از صاحب‌منصبان قشون قزاق و رئیس قورخانه مشهد (کارخانه اسلحه‌سازی) در کوچه حمام ارگ، نرسیده به گنبدسبز است، تالاری دارد که هرازگاهی در آن برنامه‌ای برای اعیان و اشراف شهر برگزار می‌شود.
او از یک سال پیش تصمیم گرفته است مکانی برای اجرای جشن‌ها و ساز و آواز مهاجران قفقازی دایر کند؛ به همین دلیل است که حالا رجال سیاسی و صاحب‌منصبان شهر، اوقات فراغت خود را در تالار خانه او سپری می‌کنند. حوالی سال ۱۲۹۰ خورشیدی موسی‌خان برآن می‌شود که علاوه‌بر برگزاری جشن، تئاتر و نمایش تخت‌حوضی، در تالار عمارتش فیلم‌هایی را هم به نمایش بگذارد.
او برای تحقق این امر یک دستگاه آپارات هندلی می‌خرد که با چراغ کاربید (کاربیت) قادر به نمایش فیلم است و برای نخستین‌بار در مشهد چند حلقه فیلم روسی را روی پرده گچی نمایش می‌دهد.
تئاتر، همسایه نخستین سینما
البته در این دوره همچنان نمایش‌هایی در سالن سینمای اعتبارالسلطنه برگزار می‌شود؛ نمونه‌اش تئاتر کمدی که روزنامه آزادی خبرش را در شماره ۱۸ تاریخ ۳ بهمن ۱۳۰۴ می‌نویسد: «در سالن اعتبارالسلطنه که در پنج پرده به وسیله آکتور‌های ایرانی و به زبان فارسی در شب سه‌شنبه دهم شعبان داده می‌شود، دیدنی است. بشتابید که ندیدن موجب پشیمانی است.»
یا تئاتری که خبر آن در شماره ۱۶ روزنامه آزادی به تاریخ ۱۶ بهمن ۱۳۰۴ آمده است: «شب جمعه هفته گذشته تئاتری از طرف انجمن فردوسی در سالن اعتبارالسلطنه داده شد. آکتور‌ها به‌خوبی از عهده ایفای رول‌های خود برآمدند.
هرچند دراصل پیس (متن نمایشنامه) و طرز نمایشات بعضی آکتور‌ها جزئی نواقصات بود، لیکن روی‌هم‌رفته قابل تمجید بود.» همچنین عملیات آکروبات‌بازی یا ژانگولربازی هم در میانه همین نمایش‌ها همچون گذشته اجرا می‌شود. برای نمونه در ادامه خبر فوق آمده «قسمتی که فوق‌العاده طرف جلب توجه حضار شد، پرده نمایش ورزشی بود و یکی از جوانان ورزشکار به حدی خوب اعمال ژیمناستیکی را به جا آورد که موجب تعجب و نیز مسرت عموم گردید.»
یکه‌تاز نمایش شهر
اگرچه تماشاگر این فیلم‌ها ابتدا اعیان شهر و فرماندهان قشون قزاق هستند، کم‌کم دیگران نیز با پرداخت پنج شاهی پایشان به برنامه نمایش فیلم «تالار اعتبارالسلطنه» باز می‌شود. استقبال بی‌نظیر مردم از نمایش گاه‌گاه فیلم در عمارت موسی‌خان، سبب می‌شود بسیاری از سرمایه‌داران یا علاقه‌مندان به فکر تأسیس چنین فضایی بیفتند. اما خود موسی‌خان است که دو سال بعد از نمایش نخستین فیلم بر پرده گچی تالار تصمیم می‌گیرد نمایش فیلم را منظم و قاعده‌مند کند و در اصطلاح امروزی در بنای پانصد مترمربعی تالار یک «سینما»ی دائمی راه بیندازد.
جمال امید در کتاب «تاریخ سینمای ایران» درباره این تالار می‌نویسد: «پس از تبریز، مشهد از جهت تأسیس سینما نسبت‌به شهر‌های دیگر دارای قدمت است. در سال۱۲۹۰ نخستین بار در تالاری متعلق به اوگانف (اعتبارالسلطنه) تالاری برای نمایش تأسیس شد.
گنجایش این سالن که علی‌اکبر اژدری، پرویز آذرخشی، حکمی، عباس حیدری و حبیب اژدری در آن بازی می‌کردند، سیصد تماشاگر بود و در آن به‌جز نمایش، فیلم صامت نیز نشان می‌دادند. در زمستان۱۲۹۲ این سالن به‌عنوان سینمای دائمی درآمد و روس‌ها برای تهیه فیلم به اعتبارالسلطنه کمک می‌کردند. معروف است که دسته ارکستر نظامی روس و ایران به نوبت در برابر سالن، آهنگ‌هایی را اجرا می‌کردند.
در سال۱۲۹۷ موسی‌خان نامه‌ای به عبدالله انتظام‌وزیری (وزیر امورخارجه ایران در کابینه حسین علاء و فضل‌الله زاهدی) می‌نویسد و از او خواهش می‌کند که برای سالن او از آرداشس‌خان پادماگریان (صاحب چندین سینما در تهران ملقب به اردشیرخان) فیلم کرایه کند. انتظام این کار را می‌کند، ولی اردشیرخان به او پاسخ منفی می‌دهد و اعلام می‌کند که حاضر است فیلم‌ها را بفروشد.»
مهاجران؛ اولین سینمادار‌ها
موسی‌خان که پای سینما را به مشهد باز می‌کند، دیگران نیز به صرافت می‌افتند سینمایی دایر کنند، اما بین این دیگران، هیچ مشهدی مسلمانی نیست. مشتاقان برپایی سینما یا ارامنه ساکن هستند یا مهاجران قفقازی. نخستین این افراد صادق‌خان تارتار و شخصی به نام شازده هستند که در سال ۱۲۹۹خورشیدی جنب دیوار ارتش در باغ ملی را با گونی دیوارکشی می‌کنند و با چیدن چند صندلی هم فیلم‌روسی نمایش می‌دهند و هم نمایش و آکروبات اجرا می‌کنند.
اگرچه ماده ۶ فرمان «حکم می‌کنم» رضاخان بعد از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ و اعلام ح‍ک‍وم‍ت نظامی توسط او که می‌گوید «تمام مغازه‌های شراب و عرق‌فروشی، تئاتر و سینماتوگراف‌ها و کلوب‌های قمار باید بسته شود» باعث می‌شود برای چندی رونق این مکان تازه‌تأسیس از بین برود، نمایش پیوسته فیلم غیرناطق در این مکان -که در دوره‌ای حتی حدود چهارصد صندلی دارد- سبب می‌شود همین فضای تابستانی نیز نام سینما بگیرد.
پس از او «نیکولا گریگوریانس علی بیک‌اف»، تبعه شوروی که مهندس و متخصص کارخانجات سینماتوگراف بادکوبه‌ای است، در «تماشاخانه باغ نادری» پرده‌ای نصب می‌کند و فیلم‌هایی را نمایش می‌دهد.
بیک‌اف برای تأسیس و پیشبرد سینماتوگراف در ایران، برنامه جامع و کاملی دارد؛ از فیلم‌برداری از مناطق مختلف ایران و معرفی آن به تمام دنیا گرفته تا ضبط اتفاقات مهم دولتی، معرفی مشاهیر ادبی ایران و معرفی فرهنگ و افسانه‌های ایرانی.
به همین دلیل «۴ برج اسد (مرداد) سنه سیچقان ئیل۱ ۱۳۰۳» درخواست حق انحصاری برای تأسیس کارخانه سینما و عکس‌برداری را مطرح می‌کند، اما این درخواست بی‌نتیجه می‌ماند و دولت وقت، از اعطای مجوز به او خودداری می‌کند.
سرانجام او که درخواستش برای «تأسیس سینما در هر نقطه‌ای از ایران» به کنسولگری ایران در بادکوبه نتیجه نداده است، کافه‌رستوران خرم در انتهای باغ ملی مشهد را برای ساخت سینما مناسب می‌بیند و حسن‌بیک حبیبی، از دیگر مهاجران قفقازی و مالک رستوران، را برای شراکت در ساخت یک سینما راضی می‌کند. این دو با خرید انبار‌های مخروبه پشت مغازه‌های حاشیه خیابان، «سینما ملی» را در نیمه اول سال۱۳۰۵ تأسیس می‌کنند.
سینماملی که نخستین سینمای دائمی و اختصاصی مشهد است، تا سال۱۳۰۷ با همین نام دایر می‌ماند، اما در این سال، ۳۳تن از ارامنه که در رأس آن‌ها آرسن منگاساریان قرار دارد، شرکت سهامی خاص سینماخراسان را تشکیل می‌دهند و سینماملی را می‌خرند.
۱- به معنی سال موش که نخستین سال از دور دوازده‌ساله ترکان و قبچاقیان و اویغوران است.
از اعتبار تا «ایران»
موسی‌خان اعتبارالسلطنه، بعد از شکل‌گیری سینماملی، آوانف را که از مهاجران عشق‌آباد ترکمنستان است، استخدام می‌کند. او که از علاقه‌مندان سینماست، سالن اعتبارالسلطنه را تا سال۱۳۰۶ مدیریت می‌کند. در این سال، کم‌کم رونق از این سالن رخت برمی‌بندد، اما با نام «کلوپ اعتبارالسلطنه» همچنان میزبان نمایش فیلم است. حتی سندی موجود است که نشان می‌دهد در این محل سینمایی با نام «ایران» فعالیت می‌کند.
روزنامه آزادی، چاپ مشهد در شماره ۱۳۸ خود به تاریخ ۲۰ مهر ۱۳۰۸ زیر تیتر «در سینما ایران» می‌نویسد: «امشب و فرداشب فیلم حلمی پاشا که معروف دنیاست، نمایش داده خواهد شد. از تماشای این فیلم غفلت نکنید. ابتدای شروع ساعت ۷ بعدازظهر در سالن اعتبارالسلطنه.»
اگرچه مشخص نیست سینمای ایران دقیقا کی تأسیس شده است، می‌توان مطمئن بود که این سینما با «سینماایرانی» که بعد‌ها در محل «سینما دیده‌بان» دایر می‌شود، تفاوت دارد.
همچنین مشخص نیست که تالار اعتبارالسلطنه تا کی میزبان اکران فیلم‌هاست، اما آن‌طور که از مدارک پیداست، این سالن در دو سال بعدی همچنان نمایش برگزار می‌کند؛ نمونه‌اش نمایش «لیله شنبه ۲۹ آذر ۱۳۰۹ در سالن اعتبارالسلطنه» با نام «نمایش شاه‌عباس کبیر و خورشیدبانو» و «نمایش خبط بزرگ» به قلم لامیش فرانسوی که «در لیله ۷ اسفند ۱۳۱۰ در سالن اعتبارالسلطنه» تماشایش «به انضمام عملیات خارق‌العاده خالی از تماشا نیست.»
اعتباری که محو شد
مهدی داوودزاده، مالک سینمای ایران است که تا حوالی ۱۳۰۹ خورشیدی در محل تالار اعتبارالسلطنه دایر است. در سندی به تاریخ ۲۶ بهمن ۱۳۰۸ روزنامه اطلاعات سال چهارم، شماره ۹۷۵ خبری از پیشنهاد مدیر سینماایران به اداره معارف مشهد منتشر شده است که «هفته‌ای یک‌بار برای دانش‌آموزان» با تخفیف ویژه فیلم نشان داده شود.
او ۲۸ خرداد ۱۳۰۹ به عنوان متصدی سینماایران برای ایجاد «سینمای باغ ملی» از اول تیر ۱۳۰۹ قراردادی با بلدیه مشهد امضا می‌کند؛ البته بلدیه و داوودزاده با اتمام یک سال مدت قرارداد بر سر این سینما به مشکل می‌خورند.
طبق سندی که مربوط به شکایت میرزامحمدخان هادی، رئیس بلدیه مشهد، است و در تاریخ ۷ شهریور ۱۳۱۰ به محکمه صلح مشهد ارسال شده، داوودزاده «مدیر سینمامایاک» خطاب شده است.
در متن این شکایت‌نامه که بر سر ۱۵۰ تومان بدهی اقساط صاحب سینما و واگذاری مکان سینما به بلدیه است، چنین آمده است: «آقای داوودزاده، مدیر سینمامایاک، مدعی‌الیه مرقوم محکوم است که مبلغ ۱۵۰ تومان وجه نقد و ساختمان سینمامایاک را که واقع در داخله باغ ملی و مرقوم پنجاه تومان است، به مدعی مرقوم، تسلیم و واگذار نماید.»
از این سند چنین برمی‌آید که یک سینمامایاک نیز از سال ۱۳۰۹ تا ۱۳۱۰ در باغ ملی دایر است که با «مایاک» مادام روزیک توماس و مالکان سینماملی (آرسن منگاساریان، یفرم توماس و زاخار ماگسارانی) متفاوت است.
در این دوره که سینما‌های دیگری نیز در مشهد پا گرفته است، سالن اعتبارالسلطنه به‌مرور فراموش و از یاد‌ها محو می‌شود تا اینکه سال‌ها بعد تخریب شده، جای خود را به ساختمان اداره ثبت می‌دهد.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آخرین نسل پرده‌نویس‌های مشهد 
خاطرات مشهدی‌ها از ملا و مکتب 