فاطمیه؛ مدرسه‌ای که با پول زنان برای زنان ساخته شد

محمد نظرزاده، مشهد پژوه| یکی از گروه‌های اسلامی که با جذب عده زیادی از مردم موفق شد تأثیر فراوانی بر وقایع تاریخ معاصر مشهد و تقویت باور‌های مذهبی مردم این شهر بگذارد، انجمن پیروان قرآن بود.

این انجمن با هدایت علی‌اصغر عابدزاده از دهه ۲۰ خورشیدی و پس از سقوط رضاشاه، با ایجاد بیش از ۱۸۰ شعبه دوره‌های قرآن، برپایی مراسم و شعائر دینی و مذهبی و تأسیس دوازده بنای آموزشی به‌نام چهارده معصوم و آموزش‌های اسلامی به کودکان و بزرگ‌سالان نقشی مؤثر در تاریخ چند دهه از تاریخ شهر مشهد داشت.

مرحوم عابدزاده که در همان روز‌ها مخالف تدریس بانوان در مدارس دولتی بود، در کنار سایر مدارس انجمن پیروان قرآن که ویژه آقایان بود، به‌همت بانوان انجمن، در کوچه حاج‌ابراهیم محله قدیمی پایین‌خیابان بنایی هم ویژه آنان به‌نام «فاطمیه» ساخت.

فاطمیه که از مراکز مذهبی و آموزشی دخترانه و زنانه مشهد بود، در دهه ۳۰ شکل گرفت و نه‌تن‌ها ساختش با بقیه بنا‌ها تفاوت داشت، بلکه با بررسی نحوه آموزش در دوازده مرکز آموزشی انجمن پیروان قرآن مشخص می‌شود که نحوه اداره و شیوه تدریس در آن با مدارس دیگر تفاوت محسوسی داشته است. مرکزی که دهه‌های فاطمیه در آن پرشور و با جمعیت زیادی از بانوان برگزار می‌شد.

هم‌زمان با آغاز دهه فاطمیه، در این شماره نگاهی کردیم به این بنا که در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ در طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر تخریب شد. 

فاطمیه به مدرسه مهاجران تبدیل شد

فاطمیه از نخستین بنا‌های احداثی مرحوم عابدزاده بود که در کوچه حاج‌ابراهیم روی تکیه‌ای غیرقابل استفاده و خانه‌ای مخروبه که در جنب آن خریده شده بود، بنا شد. چون عابدزاده معتقد بود هیچ مردی نباید برای تأسیس فاطمیه پول بدهد، هزینه ساختش به‌صورت کامل از زنان جمع شد.

در همان روز‌ها هزینه ساختمان را شخصی به مبلغ ۱۰۰ هزار تومان از ثلث مال ارث مادرش پرداخت. مساحت زمین این مکان ۱۱۶۰ مترمربع بود که ۴۱۰ متر زمین اوقافی و بقیه آن ملکی بود. زیر بنای آن ۱۱۳۰ مترمربع در دو طبقه بود. در اصلی فاطمیه هم‌سطح کوچه حاج‌ابراهیم (کوچه فاطمیه) با حیاطی گود بود.

پنجره‌ها را دوجداره ساخته بودند تا صدای خانم‌ها به گوش نامحرم نرسد. سکینه عابدزاده احداث فاطمیه را بین سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۲ می‌داند. به گفته دختران عابدزاده که خودشان در این بنا درس و سواد قرآنی را فراگرفته‌اند، فعالیت فاطمیه به‌علت مشکل‌تراشی دولت از سال ۱۳۴۲ خورشیدی رو به افول گذاشت و در سال‌های ۱۳۵۴ و ۱۳۵۵ به کمترین حد خود رسید.

بعد از سال ۱۳۵۷ و مهاجرت افغانستانی‌ها به کشور، این مکان محل آموزش دختران مهاجر شد. در بازدید نگارنده در تاریخ ۸ مرداد ۱۳۹۱، قسمت بزرگی از بنا برای احداث خیابان شارستان تخریب شده بود.

تدریس دانش آموزان فاطمیه در خانه‌ها

حداقل سن برای نام‌نویسی در این مکان دوازده سال بود و حداکثر سن، محدودیت نداشت. مدیریت آن را هم خانم شیخ‌الاسلامی و سپس خانم رنجبر برعهده گرفتند که معلمی هم می‌کردند.

آموزش در این مرکز شامل تدریس قرآن، عربی، احکام و تفسیر قرآن در سه روز زوج هفته بود. از دیگر برنامه‌های این بنا خواندن دعای «ام‌داوود» در نیمه رجب، دعای «عرفه» در روز نهم ذی‌الحجه و تدریس مناسک حج به خانم‌ها بود.

بین سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۹ مراجعه‌کنندگان فاطمیه بیشتر شدند، به‌گونه‌ای که مجبور شدند آن را دو شیفت کنند؛ یعنی دو مدرسه در فضای محدود فاطمیه ترتیب دادند و برای کنترل رفت‌وآمد، کارت شناسایی چاپ کردند.

برای گسترش شعبات فاطمیه (دوره‌های قرآن زنانه) در شهر مشهد، از دخترانی استفاده می‌شد که در فاطمیه تعلیم دیده بودند و توان تدریس داشتند. این شعبات در خانه‌ها دایر می‌شد و برای دروسی، چون عربی، روان‌خوانی قرآن و تجوید مدرکی داده می‌شد که روی آن نوشته شده بود «مدرک رسمی نیست».

فاطمیه پایگاه تحصیلی خانواده‌های متدین بود. در بنای فاطمیه در روز‌های ولادت ائمه (ع) به‌ویژه ولادت حضرت‌زهرا (س) جشن و سرور و در ایام محرم و دهه فاطمیه مراسم روضه‌خوانی برگزار می‌شد. در بقیه اوقات این مکان مرکز تجمع بانوان و محفل آموزش قرآن و آموزش مسائل دینی بود.

فاطمیه برای عابدزاده همچون دیگر مدارسش خیلی مهم بود و اگر می‌دید معلمانی در آموزش‌وپرورش از ویژگی خاصی در آموزش قرآن برخوردارند، از آن‌ها برای تعلیم قرآن در فاطمیه دعوت می‌کرد. معلمان بنای فاطمیه چند نفر بودند که دو نفر از معروف‌ترین آن‌ها خانم «شهسواری» و «کوکب پوررنجبر» بودند.

*این گزارش در بخش تاریخ شفاهی سازمان کتابخانه‌های آستان‌قدس‌رضوی تهیه شده است.