تاریخ کوچه رضوان ۱۱ با دوره افشاری گره خورده است
سلسله افشار را باید یگانه خاندان سلطنتی ایران دانست که شاهان آن از ابتدا تا انتهای این سلسله، مشهد را پایتخت خود انتخاب کرده بودند، با این حال از یک‌سو به‌دلیل کوتاهی دوران حکومت افشاریان بر ایران و حتی خراسان نسبت‌به دو سلسله قبل و بعد خود، یعنی صفویه و قاجاریه، و از دیگرسو به‌علت جنگ و درگیری‌های مدام شاهزادگان افشاری با یکدیگر و سایر مدعیان حکومت، ردپای چندی از آنان در آبادانی شهر مشهد باقی نمانده است.
البته این کم بودن آثار افشاری در سطح پایتخت این سلسله، دلیل مهم دیگری نیز دارد به نام «نابودسازی آثار باقی‌مانده از این خاندان توسط سلسله پادشاهی جانشین آن یعنی قاجارها، به‌ویژه به دستور فرد فتحعلی‌شاه».
بر همین اساس، ردپا‌های باقی‌مانده از دوران افشاری هرچند تنها نامی از آن دوران بر آن‌ها باقی مانده است و تغییرات بسیاری در طول زمان به خود دیده‌اند، بازهم موضوعی مغتنم است.
یکی از این نمونه‌های ارزشمند، کوچه موسوم به «مسجد کردها» یا به‌طور خلاصه «کوچه کردها»، حدفاصل محلات قدیمی پاچنار، ته‌پل‌محله و نوغان است که در دوران افشار برای سکونت کرد‌های همراه نادر و سپس سایر شاهان افشاری در این محدوده ایجاد شده است.
نام‌های کوچه مسجد کردها در گذر زمان
«مسجد کردها» از آن دست کوچه‌های مشهد محسوب می‌شود که با وجود گذشت سالیان بسیار از عمرش، هنوز هم نخستین و معروف‌ترین نام و بیانگر اصالت قومی نخستین ساکنان آن است؛ البته این کوچه در طول زمان به نام‌های دیگری نیز خوانده شده است، اما برخی افراد، نام آن را با حذف واژه «مسجد»، کوچه کردها خطاب کرده‌اند، با این حال نام رسمی کوچه تا یکی‌دو دهه اخیر در تمام نقشه‌های شهری، «مسجد کردها» ثبت شده است.
حتی در دهه ۴۰ که شهرداری مبادرت به نام‌گذاری بسیاری از کوچه‌های شهر کرد، بازهم این کوچه به همین نام خوانده می‌شد و تنها در چند سال اخیر از دو سو، دو نام مختلف بر آن نهاده شد.
ابتدا و پس از تغییرنام کوچه مشایخی به نام یکی از ساکنان شهید کوچه، یعنی شهید «رامین محمدزاده‌خویی» در ابتدای کوچه مسجد کردها که فرعی دوم شرقی این مسیر هم محسوب می‌شود، تابلوی «شهید محمدزاده ۳» را نصب کردند و اندکی بعد نیز تمام این مسیر به نام یکی از دو شهید کوچه یعنی شهید «مهدی خداوردی» نام‌گذاری شد. همچنین در جریان ایجاد بولوار رضوان روی منازل حدفاصل دو کوچه تکیه علی‌اکبری‌ها و دریادل بر ابتدای این کوچه از سمت شرقی که دراصل انتهای مسیر تاریخی آن بود، تابلوی رضوان ۱۱ بر سردر آن نصب شد.
ناگفته نماند که اکنون تابلوی شهید خداوردی ۱۰ در ابتدای ششمین فرعی شمالی کوچه (که آن‌هم به‌دلیل قرار گرفتن مسجد کردها در تقاطع آن با کوچه اصلی در قدیم، بازهم به نام کوچه مسجد کردها مشهور بوده) نصب است.
این کوچه که زمانی مسیر مستقیم آن بن‌بست بود و تنها از طریق آخرین فرعی کوچه دریادل به خیابان شهیدکاشانی و از طریق آخرین فرعی کوچه بینادل به خیابان آزادی قدیم و آیت‌الله بهجت کنونی متصل بود، بر اثر تخریب‌های رخ‌داده در سال‌های اخیر از جانب شرقی به دو کوچه حاشیه بولوار رضوان، یعنی رضوان‌های ۷ و ۹ و همچنین از جانب شمالی به کوچه «شهید خفاف ۳» نیز متصل و به‌صورت کامل از وضعیت بن‌بست، خارج شده است.
مسجد کردها تا پایان دوران قاجار
نخستین ساکنان کوچه مسجد کردها، همان‌گونه که از نام این مسجد مشخص است، افرادی از طوایف کرد شمال خراسان بودند. اسناد، بازگوکننده این مهم است که کرد‌های ساکن در این محدوده، برخی وابستگان به خاندان افشاری و قبایل همسو با نادر و فرزندان وی بودند که به‌مرور زمان و پس از انتخاب مشهد به‌عنوان پایتخت توسط نادرشاه افشار در این بخش از شهر که مجاور باغ‌های متعدد و بزرگ قرار گرفته بود و در پشت حصار شمالی شهر بود، سکنا گزیدند.
ایجاد مسجد کردها در این محدوده توسط یکی از بزرگان کرد، با کمک شاهرخ‌شاه افشاری، یعنی جعفرخان به روایت کتیبه قدیمی مسجد که در آخرین بازسازی ناپدید شد، در سال‌های میانی سده ۱۲ هجری‌شمسی، سکونت بیشتر کرد‌های مشهد در این محدوده و گسترش کوچه‌های اطراف مسجد را بهدنبال داشت.
براساس نقشه دالمج در دوران ناصرالدین‌شاهی، درحالی سمت جنوبی این کوچه در تصرف منازل کوچک و بزرگ بوده است که در بخش شمالی آن هنوز باغ‌های بزرگی دیده می‌شد. همچنین کوچه خداوردی ۱۰ کنونی در آن دوران، مسیری بود که راه حائل بین دو باغ بزرگ آن روزگار شناخته می‌شد.
این وضعیت تا سال ۱۳۰۳ که هرتسفلد نقشه‌ای دیگر از مشهد تهیه کرد، تغییر چندانی نیافت و تنها بخشی از جانب شمالی کوچه مانند جانب جنوبی، مسکونی شد و بر طول فرعی شماره ۱۰ نیز افزوده شد.
مسجد کردها در دوران پهلوی
آنچه در نقشه سال ۱۳۲۵ به‌عنوان کوچه مسجد کردها ترسیم شده است، با نقشه پانزده سال قبل، تفاوت محسوسی دارد. در این نقشه علاوه‌بر سه فرعی جنوبی، شش فرعی هم در سمت شمالی دیده می‌شود که پنج فرعی جدید، همگی بن‌بست هستند.
کوچه یادشده همچنین در این دوران، از طریق کوچه مروی‌ها به ته‌پل‌محله و از طریق کوچه مظفری به تکیه علی‌اکبری‌ها و سپس خیابان دریادل وقت و شهیدکاشانی کنونی و از طریق کوچه بختیاری و سپس حاج‌باقر به نوغان متصل شده است.
این وضعیت شمای کلی کوچه تا نخستین سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تخریب‌های رخ‌داده در جریان طرح نوسازی‌وبازسازی اطراف حرم مطهر است. تنها تغییر مهمی که از سال ۱۳۲۵ به بعد در این کوچه تا دهه ۷۰ قرن چهاردهم رخ داد، افزایش تعداد منازل مسکونی کوچه بر اثر تقطیع پلاک‌های آن است.
مسجد کردها؛ از ابتدای انقلاب تاکنون
ساختار کوچه مسجد کردها تا آغاز طرح نوسازی اطراف حرم مطهر تغییر چندانی نمی‌کند و فقط شهرداری به هنگام نام‌گذاری کوچه‌ها و تغییر نام کوچه مشایخی به شهید محمدزاده، دو فرعی نخست کوچه را نیز به نام محمدزاده ۲ و ۴ می‌شناسد تا به این صورت، در آدرس‌های رسمی، این دو کوچه از بدنه کوچه مسجد کردها جدا شوند.
کارگاه بزرگ قالی‌بافی شرکت ملی فرش تنها مجموعه بزرگ تولیدی مستقر در کوچه در طول عمر حدود سیصدساله‌اش بوده است
همچنین در طول این دوران و با تقسیم برخی پلاک‌ها و تخریب یخدان قدیم کوچه مسجد ترک‌ها، کوچه جدیدی در بخش شمالی مسیر اصلی کوچه مسجدکرد‌ها ایجاد شد که اکنون با نام کوچه «خداوردی ۴» شناخته می‌شود.
درواقع اجرای طرح نوسازی اطراف حرم که یکی از بخش‌های مهم آن، ایجاد بولوار جدید رضوان حدفاصل میدان ته‌پل‌محله تا خیابان کاشانی است، تغییرات مهمی را در کوچه مسجدکرد‌ها بهدنبال داشته است. ایجاد بولوار رضوان نه‌تن‌ها باعث شد بخش بزرگی از پلاک‌های انتهای کوچه نابود شوند، بلکه دسترسی مستقیم کوچه مسجد کردها به میدانگاهی ته‌پل‌محله و خیابان کاشانی نیز کور شد و عبور همه آن‌ها اکنون تنها با استفاده از بولواررضوان میسر است.
همچنین بخش درخورتوجهی از منازل و ساختمان‌های بخش جنوبی کوچه، حدفاصل کوچه‌های مروی‌ها و خداوردی ۳، ازجمله کارگاه بزرگ قالی‌بافی شرکت ملی فرش در دل یک پروژه عظیم اقامتی قرار گرفته و نابود شده است. این کارگاه که تاحدود پنج سال پیش هم بقایایش پابرجا بود، تنها مجموعه بزرگ تولیدی مستقر در این کوچه، در طول عمر حدود سیصدساله‌اش بوده است.
البته این تغییرات، اثرات خوبی هم بر کوچه گذاشته است؛ یکی از این اثرات، باز شدن راه ارتباطی آخرین فرعی قدیم کوچه -که اکنون تابلوی محمدزاده ۲ بر ابتدای آن نصب است- با کوچه بینادل ۳ و خیابان بهجت است.
همچنین کوچه خداوردی ۴ که روزگاری در بخش انتهایی خود میزبان یخدان قدیمی ترک‌ها بود، پس از تخریب این یخدان به کوچه طاهر عطار و سپس بیدخت متصل شد. کوچه خداوردی ۱۰ نیز پس از تخریب برخی بنا‌های آن ازجمله خانه قاجاری جوادیان‌صراف، مستقیم به حاشیه بولوار رضوان اتصال پیدا کرد.
با وجود تمام این تخریب‌ها، هنوز چند بنای هویتی به‌جز مسجد کردها (که در سالیان اخیر و بر اثر آخرین بازسازی، دیگر ردپایی از مسجد افشاری ندارد)، در این کوچه باقی است. یکی از این بناها، ساباط انتهای کوچه محمدزاده ۴ و بنای دیگر، منزل خاندان عتیقی با قدمت پهلوی اول است.
قدیمی‌های کوچه مسجد کردها
کوچه مسجد کردها هم مانند تمام کوچه‌ها و مسیر‌های قدیمی مشهد، در طول سالیان دراز از عمر خود، شاهد سکونت خانواده‌های بسیاری بوده است. برخی از این خانواده‌ها پس از مدتی حضور در این محدوده به‌دلایل مختلف از آن کوچ کرده‌اند و دیگر اثری از آنان نیست و برخی هنوز ساکن هستند و البته دسته بزرگی هم با وجود ترک کوچه، هنوز نام و یادشان در آن زنده است و حتی برخی، خانه قدیمی خود را حفظ کرده‌اند.
خانواده «عتیقی» که بزرگان آن روزگاری از سرآمدان آموزش‌وپرورش شهر بودند، یکی از این خانواده‌ها هستند که با وجود چند دهه‌ای شدن تغییر مکان زندگی‌شان، هنوز ردپای آنان در کوچه باقی است.
دیگر خانواده قدیمی کوچه که تا ابتدای سده پانزدهم خورشیدی هنوز در آن ساکن بودند و کمتر از دو سال است خانه خود در مجاورت مسجد کردها را ترک کرده‌اند، خاندان «طوطی‌زاده» است. خاندان «جوادیان‌صراف» که برخی اعضای آن دستی در هنر داشته‌اند، هم تا قبل از تخریب بقایای خانه قاجاری خود، در جریان تکمیل بولوار رضوان، یکی از پلاک‌های کوچه را در تملک داشتند.
همچنین در معرفی قدیمی‌های کوچه مسجد کردها باید از خانواده «سنگی» نام برد که اهل زورخانه و کشتی پهلوانی بودند. دو خانواده «خداوردی» و «سلیمانی‌مشهدی» هم که هرکدام شهیدی در راه دفاع از وطن فدا کرده‌اند، از قدیمی‌های کوچه مسجد کردها محسوب می‌شوند. خانواده «مهدوی» که بزرگ آنان ملبس به جامه روحانیان بود، نیز جزو خاندان‌های قدیمی مسجد کردها هستند که مانند بسیاری دیگر از همسایگان سال‌های دور و نزدیک این کوچه، مجبور به ترک محله شدند.
همچنین هنگام معرفی ساکنان قدیمی کوچه مسجد کردها، باید از خانواده‌هایی، چون شریفی، موسوی، شرکا، کوره‌پز و فارسی‌پور یاد کرد که هرکدام در دوره‌ای، ساکن این کوچه بودند یا همچنان در آنجا زندگی می‌کنند.
***
قدمت: افشاری
بنای مذهبی: مسجد کردها، هیئت متحده انصارالحسین متوسلین به امام عصر (عج)
بنای ارزشمند: خانه عتیقی، یک ساباط و دو خانه دیگر با قدمت پهلوی اول
بنای ارزشمند تخریب شده: کارخانه قالی بافی شرکت ملی فرش، خانه قاجاری جوادیان صراف و یخدانی که در انتهای شهید خداوردی۴ قرار داشته است.
شهیدای کوچه: شهید مهدی خداوردی، شهید مهدی سلیمانی مشهدی.
خانواده‌های قدیمی کوچه: خاندان‌های عتیقی، سنگی، طوطی زاده، جوادیان صراف، حجت‌الاسلام و المسلمین مهدوی، شریفی، موسوی، شرکا، کوره‌پز و فارسی‌پور.
نام‌های کوچه: مسجد کردها، کردها، شهید خداوردی، رضوان ۱۱.
* این گزارش دوشنبه ۹ بهمن‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۴۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
کوچه فرهنگی‌نشینان دانشجو 
زبان گویای هنر در بازارچه ناشنوایان خیاط در دانشجو 