داستانِ زیارت شاه عباس و کاروان پیاده‌اش

آخر پاییز سال ۸۹۰ خورشیدی، کاروان پیاده ای خاص به مشهد رسید. در این کاروان که از اصفهان به مشهد آمده بود، شاه عباس صفوی و جمعی از سران حکومت حضور داشتند. در پس این اقدام شگفت انگیز، یک نذر شرعی و البته تدابیر سیاسی قرار داشت. حال که 5 سده از این ماجرا می‌گذرد، بد نیست مروری بر این سفر و اقامت سه ماهه شاه صفوی در مشهد داشته باشیم.

شاه عباس صفوی سال 995 ق. بر روی کوهسنگی مشهد تاج شاهی بر سرگذاشته بود و به این شهر تعلق خاطر داشت، هرچند این تنها دلیل توجه این پادشاه سیاس به مشهد علی بن موسی الرضا(ع) نبود. او در کنار ارادت به امام رضا(ع) قصد داشت توجه جامعه شیعه ایران را که به زیارت اماکن مقدسه چون مکه و کربلا بسیار پایبند بودند، به سمت مشهد معطوف کند چون اماکن مقدسه در خاک دشمن او، یعنی عثمانی، قرار داشت. هم چنین شاه در تدارک حمله به دشمن شرقی خود، یعنی ازبک ها، هم بود و مشهد پایگاه خوبی برای فراهم کردن مقدمات این نبرد به شمار می رفت.

به این موارد، نذرهای گاه عجیب سلطانی را هم اضافه کنید. او به مناسبت های مختلفی چون روزهای نامطمئن ابتدای تاج گذاری یا اعتقاد عجیب به دگرگونی دنیا در سال 1000 و از همه مهم تر اشغال ده ساله مشهد توسط ازبک ها (از 997 تا 1006 قمری) نذر کرده بود اگر از این خطرها با موفقیت عبور کند، یک بار پای پیاده از اصفهان به مشهد بیاید.

بالأخره به نوشته کتاب «زندگانی شاه عباس»، این سفر پانزدهم جمادی‏ الاول سال 1010 ق. یعنی اواخر آبان از دارالسلطنه اصفهان آغاز شد و کاروان سلطان شامل جمعی از فرماندهان و درباریان و البته علمای بزرگ شیعه ساکن اصفهان، همچون شیخ بهایی، پیاده یا سواره به «مسجد طوقچی» که بیرون دروازه شهر بود رفت. 

روز بعد به «دولت آباد برخوار» در سه فرسنگی اصفهان رسید. القصه آن ها 28 روز تمام در راه بودند. حضرت سلطان روزی میانگین 7 فرسنگ (یعنی حدود 42 کیلومتر) راه می ‏رفت. در این مدت، از مسیر کاشان به لاسگرد رفتند و از سرخه، سمنان، دامغان، میامی، رباط الهاک، مزینان، سبزوار، رباط دودر، کلیدر و نیشابور نیز گذشتند تا در نهایت، از «کتل سختر» وارد مشهد شدند.

ملا جلال منجم که در این سفر مسئول متر کردن مسیر حرکت پادشاه بود، نوشته است که شاه 199 فرسخ شرعی را پیاده پیموده است. شاعران ماده تاریخ‎ها برای این حرکت تاریخی نوشتند که 2 نمونه را با هم می خوانیم:
تاریخ این سفر خواست از شاه طبع گستاخ
گفتا «پیاده کردم هفتاد حج اکبر»
و
پیاده رفت و شد تاریخ رفتن
ز اصفاهان پیاده تا به مشهد
شاه عباس 13 یا 14 جمادی‎الثانی، اواخر آذر، وارد مشهد شد و 3 ماه زمستان را در این شهر ماند تا ضمن زیارت، مقدمه لشکرکشی بزرگ به قلمرو ازبک های سرکش را فراهم آورد.

در این 3 ماه که برابر ماه های رجب، شعبان و رمضان بود، شاه در چهارباغ ساکن بود و همه روزهای خاص این ایام از جمله شب های برات (رسمی خراسانی است و می توان گفت در دیگر مناطق ایران رواج ندارد) را به احیا و خادمی در حرم مشغول بود.
در همین سفر، او دستور بهسازی حرم مطهر را صادر کرد.

 راهی دیگر به بقعه در قسمت پایین پا ایجاد و یک جفت در مرصع در آن قسمت نصب کردند. ساقه گنبد را طلاکاری کردند و علیرضا عباسی کتیبه‌ای زیبا بر آن نگاشت. 2 برابر کردن صحن عتیق و ساخت حوض و فواره‏ ای در میان آن از دیگر اقدامات او در این مدت بود. پیش از او نیز یک بار امیر علی شیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا (آخرین شاه مقتدر تیموری)، صحن را گسترش داده بود. شاه عباس در واقع قسمت شرقی صحن عتیق (انقلاب کنونی)، از وسط تا زیر نقارخانه را احداث کرد.

 ساخت 3 ایوان شمالی، شرقی و غربی این صحن نیز در این دوره انجام شد (ایوان جنوبی توسط امیر علی شیر نوایی ساخته شده بود) اما احداث دومین خیابان ایران در مشهد و انتقال آب از چشمه گیلاس به شهر در سفر بعدی او که سال 1016 ق. انجام شد رقم خورد.
شاه عباس در آستانه نوروز یک بار هم به قصد شکار به قلعه عماد در شمال توس رفت و سرانجام، نهم فروردین، با 50 هزار سپاهی که فراهم آورده بود، مشهد را به قصد مبارزه با ازبک ها به سمت هرات ترک کرد.