تاریخ اولین آپارتمان‌های بلند در مشهد

مسیر انتهایی بولوار قرنی به یکی از زیباترین و باشکوه‌ترین میدان‌های شهر؛ یعنی میدان فردوسی ختم می‌شود. تندیس ایستاده ابوالقاسم فردوسی، شاعر حماسه‌سرای سرزمینمان، اوج شکوه و زیبایی این میدان به‌شمار می‌رود. میدانی‌که با پاگرفتنش آبادانی بیشتر شد و بولوار‌ها و ساختمان‌ها در آن محدوده ساخته شد. اما قبل از آن، ساخت آپارتمان‌های مرتفع بولوار فردوسی بود که رونق و آبادانی را برای این محدوده از شهر به ارمغان آورد.  

آپارتمان‌های مرتفع از قدیمی‌ترین و در نوع خود منحصربه‌فردترین بنا‌هایی است که در اوایل دهه ۵۰ و تقریبا هم‌زمان با مجموعه آپارتمان‌های ۶۰۰ دستگاه افتتاح و بهره‌برداری شد. این ساختمان‌ها نخستین مجموعه‌های آپارتمانی مشهد هستندکه در آن‌زمان، به لحاظ ارتفاع و تجهیزات و امکانات، از مرتفع‌ترین و مدرن‌ترین آپارتمان‌های مشهد به شمار می‌رفتند.  

برای اینکه از تاریخچه ساخت و مسکونی‌شدن این مجموعه آپارتمانی بیشتر بدانیم به‌سراغ آن‌هایی رفتیم که اطلاعات خوبی داشتند و در این میان ماجرا‌های جذابی شنیدیم از تبلیغ خرید واحد برای پیشکش به معشوق، تصرف عده‌ای در بحبوحه انقلاب، نگهداری گوسفند و بزغاله در وان‌های بزرگ واحد‌های سه‌خوابه، همسایگی با انوشیروان ارجمند و بوکسور معروف. روایت‌هایی که هر کدام داستانی برای خودش دارد.

آدم‌مهم‌های آپارتمان‌های مرتفع

از میدان فردوسی به سمت میدان جانباز که حرکت کنی سمت چپ، بعد از گذر از باغی به کوچه فردوسی ۱ می‌رسی. کوچه‌ای که سمت راستش ادامه دیوار باغ متعلق به آستان قدس و سمت چپش آپارتمان‌های مرتفع با نمای آجری قهوه ای‌رنگ است که از بین درختان سر به فلک کشیده خودنمایی می‌کند. تنها درِ ورود و خروج ماشین‌رو از این سمت است و درِ حاشیه بولوار برای تردد افراد پیاده در نظر گرفته شده است.

برای ورود به مجموعه آپارتمان‌های مرتفع باید از هفت‌خان رستم بگذری. جواد عبدالله‌زاده، نیروی حفاظت فیزیکی این مجموعه آپارتمانی، است. او اگر چه ۱۰ سالی بیشتر نیست که در قسمت نگهبانی مشغول خدمت است، اما اطلاعاتش از این مجموعه و آدم‌هایی که در آن ساکن هستند کم نیست.  

او تعریف می‌کند: حدود ۵۰ سال قبل این آپارتمان‌ها به دستور وزیر وقت برای کارمندان و مهندسان اداره برق ساخته شد. این‌طور که شنیده‌ام اینجا جزو اولین مجموعه‌های آپارتمانی مشهد است که در بین زمین‌های کشاورزی و زراعی ساخته شد.

عبدالله‌زاده همان‌طور که چشمش به مانیتور بزرگ روبه‌رویش است و آمد و شد خودرو‌ها و آدم‌ها را رصد می‌کند، ادامه می‌دهد: بنایی که اینجا ساخته شده جزو مستحکم‌ترین ساختمان‌ها به شمار می‌رود، چون سیستم ضدزلزله، حریق و پله اضطراری در هر کدام از بلوک‌ها به کار رفته است.

او از شخصیت‌های سرشناسی نام می‌برد که در این مجموعه ساکن بوده و هستند. هادی جاودانی که مجری و گوینده رادیو بود و پسرش رضا که اکنون مجری شبکه ۳ سیما و وکیل پایه یک است، غلامرضا ارمگان بوکسور معروف مشهدی که روزگاری هم‌بازی و دوست محمدعلی کلی بوده، انوشیروان ارجمند و برزو ارجمند که چند سال از کودکی را همراه خانواده در همین مجموعه سر کرده است و...

آسمان‌خراش‌های مرتفع در دل بوستان

میان گفت‌وگو یکی از ساکنان که برا‌ی بردن روزنامه شهرآرا به اتاقک نگهبانی آمده و شاهد گفت‌وگوی ماست می‌گوید: من 33سال قبل وقتی بازنشسته شدم، به توصیه برادرخانمم واحدی در یکی از بلوک‌های اینجا خریدم.

سرهنگ حسین سمرقندی استحکام، مجهزبودن به سیستم سرمایش و گرمایش مرکزی و سیستم شوتیگ(جمع‌آوری زباله مرکزی) را از دلایل انتخابش برای خرید ملک بیان کرد، اما سرسبزی و هوای خوب این محدوده از شهر مهم‌ترین فاکتور برای انتخابش بوده است: این مجموعه آپارتمانی در دل یک بوستان پر از درخت و گل و گیاه بنا شده که موجب جلب آرامش ساکنان آن است.

دست‌داشتن ایتالیایی‌ها و آلمان‌ها در ساخت

‌مهری بنائیان یکی دیگر از ساکنان قدیمی آپارتمان‌های مرتفع ما را برای گفت‌وگو به خانه‌اش دعوت می‌کند تا با فراغ بال بیشتری پای حرف‌ها و خاطراتش از این آپارتمان‌ها بنشینیم. این بانوی حدود هفتادساله اطلاعات‌ دقیق‌تری درباره ‌این مجموعه ساختمانی دارد: دهه50 شهر مثل الان آن‌قدر گسترده نبود. 

بیشتر زمین‌های این منطقه آستانه‌ای و ‌‌زراعی بود. بعد که دولت بخشی از‌ زمین‌های این منطقه را خرید، کار ساخت و ساز شروع شد. طبق چیزهایی که شنیده‌ایم بنای اینجا را مهندسان ایتالیایی و فرانسوی شبیه شهرک اکباتان تهران ساخته‌اند.

به گفته بنائیان آن‌زمان بلندترین آپارتمان‌های مشهد همین آپارتمان‌ها بوده که 10طبقه داشته و از هر کجای شهر نگاه می‌کردی، بناهای سر به فلک کشیده آپارتمان‌های مرتفع دیده می‌شد.

2واحد؛ پیشکش وزیر دربار

مهری خانم که بیش از 48سال است در این مجموعه آپارتمانی زندگی می‌کند و در روز افتتاح این واحدهای مسکونی، در مراسم حضور داشته است می‌گوید: تاریخ دقیقش را نمی‌دانم، اما خوب می‌دانم سال54 بود. اسدالله‌ علم و تعدادی از حکومتی‌ها هم آمده بودند. جمعیت زیادی از مردم شهر هم برای تماشا در اینجا و بیرون محوطه تجمع کرده بودند. 

بلوکی هم که افتتاح شد، همان بلوک1 و ورودی ‌مجتمع بود. آن روز دو واحد به وزیر دربار (اسدالله علم) اهدا شد که بعدها ‌به واحدهای علم و بلوک دولتی شهره شد. آمد و شد حکومتی‌ها و درباریان که به دنبال جایی دنج بودند یا نمی‌خواستند کسی از جای آن‌ها آگاه باشد، به ‌واحدهای علم زیاد بود. به سبب همین تردد حکومتی‌ها همیشه چند مأمور در لباس نگهبان و باغبان در محوطه دور می‌زدند و همه جا را زیر نظر داشتند.

جولان گوسفندها در طبقات

این ساکن قدیمی آپارتمان‌های مرتفع خاطرات بسیار از اتفاقات و جریانات رخ داده در این مجموعه دارد، از تصرف ‌و تصاحب بلوک‌های انتهایی توسط مردم در بحبوحه انقلاب تا سکونت خوزستانی و اهوازی‌های بی‌خانمان در بحبوجه جنگ: «‌‌در شلوغی‌های سال57 و تغییر رژیم و انقلاب‌، عده‌ای فرصت‌طلب از شرایط به وجود آمده سوء‌استفاده کرده و به بلوک‌هایی که هنوز خالی از سکنه بود هجوم آوردند. 

آن‌زمان ‌دیوارهای دور ‌مجموعه حفاظ‌های آهنی نداشتند و هر کسی به‌راحتی می‌توانست وارد محوطه شود. طوری شده بود که عده‌ای گوسفند و بز‌‌هایشان را وارد ساختمان‌ها کرده بودند. این بز و گوسفندها در وان‌های بزرگ در یکی از حمام‌های واحدی که سه خوابه بود نگهداری می‌شدند.»

بنائیان در توضیح بیشتر می‌‌گوید: واحد‌های این مجتمع یک، دو و سه خوابه است که سه‌خوابه‌ها دو حمام دارد. یک حمام بزرگ‌تر و دارای یک وان به نسبت بزرگ است که متصرفان گوسفندهایشان را در آنجا نگهداری می‌کردند.

او از درگیری و زد و خوردها برای پس‌گرفتن واحدهای غصبی از دست متصرفان می‌گوید که دو سال در آن واحدها سکونت داشتند. اما اسکان جنگ‌زده‌‌های مناطق جنگی جنوب داستان دیگری داشته است. آن ها میهمانان مجتمع بودند و با ساخته‌شدن شهرک عرب‌‌ها بی‌هیچ چون و چرایی نقل مکان کردند.

اثبات عاشقی با خرید یک واحد آپارتمان

واگذاری آپارتمان‌های منحصر به فرد و تازه‌تأسیس هم روایت‌‌های جذابی دارد و شنیدنش از زبان مهری خانم خالی از لطف نیست: با توجه به خاص بودن و ساخت مهندسی این آپارتمان‌ها استقبال و متقاضی برای خرید بسیار بود. اما از همان ابتدا دو بلوک به کارمندان و مهندسان بلندپایه شرکت برق واگذار شد. 

تعدادی هم به کارمندان دارای پست و مقام صدا و سیما و استادان دانشگاه و چندواحد هم در بلوکی جداگانه به کارکنان و مهندسان شرکت‌های خارجی از جمله شرکت میتسو‌بیشی ژاپن و شرکت نفت آمریکایی واگذار شد. این ساکنان خارجی به طور موقت در واحدهای خود بودند و بیشتر مواقع خالی از سکنه بود. 

اما واگذاری بخش بزرگ باقی‌مانده که با تبلیغات ارزش و قیمت زیادی پیدا کرده بود، برای خودش داستان‌ها داشت که شیرین‌ترین و جذاب‌ترینش پیشی‌گرفتن عشاق برای خرید یکی از این واحدها و زدن به نام معشوق بود. طوری شده بود که جوان‌هایی که کمی دستشان به دهانشان می‌رسید، برای اثبات علاقه و عشقشان اقدام به خرید یک واحد از آپارتمان‌های مرتفع و پیشکش به نامزد و عشق‌ خود می‌کردند.

شبدرهای خیره‌کننده

در گشت و گذاری که در محوطه سرسبز و پر از دار و درخت مجموعه سکونتی آپارتمان‌های مرتفع مشهد داریم، آرامش و سکوت آنجا خودش را به رخ می‌کشد. سکوتی که با چهچه دلچسب و زیبای پرندگان‌ شکسته می‌شود. جعفر افشار، پیرمرد خوش‌پوشی که روی یکی از نیمکت‌های این بوستان محلی در آفتاب نیم‌روزی نشسته و با دوستش مشغول گپ و گفت است، به گفته خودش 33سال قبل بعد از مهاجرت از کشور سوئیس به ایران آمده است. 

 آپارتمان‌های مرتفع ‌شامل 11بلوک 10طبقه است؛ هر بلوک هم 50واحد دارد.‌ ‌شکل ساخت همه بلوک‌ها به شکل برگ شبدر است

او بعد از ‌دیدن آپارتمان‌های ششصد دستگاه و محله آبکوه و سرسبزی و لطافت هوا، این مجموعه چشمش را می‌گیرد و اینجا را برای سکونت انتخاب می‌کند.افشار به تعداد بلوک‌ها و واحدهایی که در آپارتمان‌های مرتفع ساخته شده است اشاره کرده و می‌گوید: طوری که من شنیده‌ام شرکت فرجام و ‌شرکت دیگری پروژه ساخت این آپارتمان‌ها را عهده‌دار بوده‌اند. آپارتمان‌های مرتفع ‌شامل 11بلوک 10طبقه است. هر بلوک هم 50واحد دارد.‌ ‌شکل ساخت همه بلوک‌ها به شکل برگ شبدر است.

تأسیساتی‌های پرخاطره

بنا به تحقیقات و مطالعات انجام‌شده مساحت کل این مجتمع حدود شش‌هکتار و مالک اولیه آن آستان قدس رضوی بوده است. مجموعه‌ای که در زمان خود کامل‌ترین و بی‌نقص‌ترین و خاص‌ترین به‌شمار می‌رفته است. زمین مجموعه آپارتمان‌های مرتفع از بولوار فردوسی1شروع و تا بولوار خیام و کال خیام ختم می‌شود. سمت چپ انتهای این مجموعه، ساختمان آجری بزرگ تأسیسات و موتورخانه مجموعه جانمایی شده است. 

اصغر طالبی‌‌نیک را در حالی می‌بینم که جعبه‌ابزاری در دست دارد. او زمانی که 31سال بیشتر نداشته و هنرش در کارهای تأسیساتی بوده وارد این مجتمع و ساختمان تأسیسات آن شده است و حالا 61سال دارد. 

زمین مجموعه آپارتمان‌های مرتفع از بولوار فردوسی1شروع و تا بولوار خیام و کال خیام ختم می‌شود

به گفته طالبی‌نیک سیستم مرکزی تأسیسات این مجموعه در زمان خود بی‌‌نظیر بوده است. گرمایش و سرمایش 550واحد از موتورخانه تأمین می‌شده است. او به تعبیه‌شدن شوتینگ زباله ‌در این آپارتمان‌ها اشاره می‌کند که البته از همان ابتدا بی‌استفاده باقی می‌ماند. شوتینگ زباله سیستمی‌ است که برای دورانداختن زباله و پسماند در ساختمان‌های مدرن و بلندمرتبه طراحی می‌شود. اجرای این سیستم برای ساختمان‌های بلندمرتبه نیز صرفه اقتصادی دارد.

علی حیدریان یکی دیگر از نیروهای تأسیساتی این مجموعه است که مثل همکارش با وجود 30سال کار بازنشسته‌شدن، هنوز به کار فنی خود ادامه می‌دهد. او که قبل از رفتن به سربازی با استادش برای تعمیر آسانسورهای اینجا آمده است، بعد از سربازی همچنان به همکاری با این مجموعه مشغول است.

او با اشاره به اینکه نخستین آسانسورهای شهر مشهد در این مجتمع نصب شد، توضیح می‌دهد: در هر بلوک دو آسانسور کارگذاری شده است که درمجموع 22دستگاه می‌شود. در طول این 50سال بارها قطعات تعمیر و تعویض شده است تا مثل ساعت کار کند و ساکنان این واحدها به‌ویژه آن‌هایی که در طبقات بالایی هستند اذیت نشوند.

مروری کوتاه بر تاریخ میدان فردوسی و مجسمه نصب شده در آن

قدیمی‌ترین تندیس نصب‌شده از حکیم توسی در مشهد همین است که حالا با دست بر آسمان افراشته در وسط میدان فردوسی ایستاده است.
مجسمه میدان فردوسی که در سال 1338 ساخته شده‌ است، حاصل دستان هنرمند «استاد سید میرحسن ارژنگ‌نژاد» است و احتمالا او تنها کسی است که می‌تواند اطلاعاتی از این میدان و مجسمه‌اش در اختیارمان قرار دهد.

قصه ساخت مجسمه فردوسی

به گفته ارژنگ که متولد ۱۳۰۰ و سال‌هاست ساکن تهران است، او مجسمه میدان فردوسی مشهد را وقتی ۳۸ سال داشته است، سفارش می‌گیرد طرح ماکت مجسمه را کشیدیم و با همکاری غلامرضا رحیم‌زاده و اسماعیل ارژنگ (پسر غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ) هم ساختیمش.

میرحسن ارژنگ اطلاعات چندانی درباره حال و هوای مشهد در زمان اجرای پروژه در خاطر ندارد، اما دلیل نصب مجسمه فردوسی را خوب می‌داند: آن روزگار من در مشهد نبودم و اصلا نمی‌دانم میدان فردوسی پیش از ساخت و نصب مجسمه چگونه بوده است.  

اما آنچه از گفته‌های رحیم‌زاده خاطرم هست، این است که به او گفته بودند این میدان در بین دو خیابان بزرگ قرار داشته که تازه‌ساز بوده، بنابراین تصمیم می‌گیرند در نقطه بین این دو خیابان میدانی بسازند و مجسمه کسی را در آن قرار دهند که روح حماسی، وطن‌دوستی و پهلوانی را به سربازان یادآور شود و آنان بتوانند با هوای نفس خود غلبه کنند.  

ساخت مجسمه فردوسی پیشنهاد می‌شود و بعد هم سفارش کار را به ما سپردند. ما هم کار را آماده کردیم و به مشهد فرستادیم تا نصب شود که شد. گویا بعد از این مجسمه، حسن ارژنگ تندیسی ایستاده از فردوسی می‌سازد که پیش از تندیس ساخته‌شده به دست غلامرضا صدیق برای مدت کوتاهی در آرامگاه نصب بوده، اما پس از ساخته‌شدن تندیس صدیق از فردوسی جابه‌جا می‌شود.

متن کامل‌این مطلب در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۹۹ در صفحه تاریخ هویت روزنامه شهرآرا به چاپ رسیده است.

کوی‌نشینی متصرف‌ها

در ادامه این گزارش به‌سراغ شهردار دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ شهر مشهد رفته و با وی نیز گفت‌وگوی کوتاهی انجام دادیم. علی اکبر صابری‌فر نیز با تأکید بر آستانه‌ای‌بودن مالکیت زمین این مجموعه در ابتدا توضیح می‌دهد: مجموعه آپارتمان‌های مرتفع جزو نخستین ساختمان‌های چندطبقه و مجهز شهر مشهد است که در زمان استانداری و تولیت آستان قدس رضوی، عبدالعظیم ولیان، بنا شد.  

از اتفاقات رخ داده در این آپارتمان‌ها تصرف تعداد زیادی از بلوک‌های خالی توسط عده‌ای در شلوغی‌های انقلاب بود. شهردار اسبق شهر مشهد ادامه می‌دهد: عده‌ای به‌سراغ این واحد‌های خالی رفته و مستقر شده بودند. تا اینکه آستان قدس در زمین‌هایی معروف به کوی هاشمی‌نژاد زمین‌هایی به رایگان در اختیار متصرفان قرار داد.