خانه تاریخی کوزه‌کنانی یادگار تاجر قاجاری
شعبان شریف| خانه تاریخی کوزه‌کنانی در خیابان شیرازی، کوچه چهارباغ، کوچه پنجه واقع شده است. این اثر، ۲۴تیر۱۳۸۲ با شماره ثبت۹۲۵۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
خانه تاریخی کوزه‌کنانی در سال۱۲۴۷ هجری‌شمسی مطابق با ۱۲۸۸هجری‌قمری، در دوره قاجاریه ساخته شد و بیش از هزار مترمربع مساحت دارد.
بنای یادشده بدون تاریخچه است، اما براساس تحقیقات به‌دست‌آمده، مرحوم کوزه‌کنانی که یکی از تاجران بزرگ مشهدی در اواخر قاجاریه به‌شمار می‌رفته، این خانه را در سال۱۲۷۰ هجری‌شمسی بنا کرده است.
سبک معماری و وجود برخی ویژگی‌های معماری دوره انتقال ازجمله به‌کارگیری سرستون‌های تقلیدی کورنتی (شیوه‌ای اولیه از معماری کلاسیک یونانی و رومی)، بیانگر ساخت بنا در اواخر دوره قاجاریه است.
مشخصات بنا
این خانه شامل دو قسمت جنوبی و شمالی و حیاطی مستطیل‌شکل به طول ۲۸ متر و عرض ۲۵ متر است. ورودی خانه از جنوب و گوشه غربی حیاط بوده است و شامل یک فضای مربعی‌شکل به ابعاد ۹ و نیم متر با چهار ستون گرد ساده است. ازطریق این فضا می‌توان وارد دالان به‌نسبت کوتاهی شد که قبلا به دو طرف راست و چپ در داشته است.
درِ سمت راست به طرف خانه یادشده باز می‌شود. همان‌طور که اشاره شد، در دو سوی جنوب و شمالِ حیاط دو ساختمان قرار دارد. بخش جنوبی شامل یک ساختمان یک‌طبقه با بام شیروانی و زیرزمین است. طرح کلی این قسمت با طول ۲۷ متر و عرض ۱۲ و نیم متر متقارن می‌باشد. دو راه‌پله شش‌تایی از دو طرف بهارخواب، دارای چهار ستون گرد و ساده چوبی و دو نیم‌ستون است که به طرف بالا امتداد پیدا می‌کند.
در این طبقه (همکف) پنج اتاق نشیمن ساخته شده است. اتاق اصلی که شاه‌نشین مرکزی محسوب می‌شود، دقیقا در وسط قرار گرفته است و ۱۰ متر طول و ۷ و نیم متر عرض دارد. تقریبا در میانه اتاق نیز یک پنجره اُرسی چوبی با شیشه‌های رنگین تعبیه شده که آن را به دو بخش کوچک تقسیم کرده است. اتاق شمالی با سه پنجره به‌سوی حیاط دید دارد.
در هر دو سوی غرب و شرقِ اتاق مرکزی نیز دو اتاق نشیمن قرار دارد که ورودی آن‌ها ازطریق هشتی‌های کوچک مقابلِ دو راه‌پله یادشده باز می‌شود.
در زیرزمین این قسمت نیز پنج اتاق، تقریبا زیر اتاق‌های قسمت‌های فوقانی ساخته شده است. زیرزمین سه ورودی دارد. راه‌پله اصلی در وسط نما و از زیر بهارخواب به طرف پایین ایجاد شده است. ساختمان جبهه شمالی سه طبقه دارد. این قسمت نیز با طول ۲۷ و نیم متر و عرض ۱۰ و نیم متر از میانه به دو قسمت متقارن و مستقل غربی و شرقی تقسیم می‌شود. هر قسمت دارای ورودی مشابه و مستقلی است.
این ورودی‌ها در طبقه همکف از دو سو به چهار چراغ، در طبقه اول به دو اتاق و در طبقه دوم نیز به چهار اتاق مرتبط می‌شود. اندازه اتاق‌ها به‌نسبت کوچک و یکسان است. راه‌پله‌های مذکور در طبقه اول به دوم، دارای دو ستون گرد با سرستون‌های تقلید کورنتی است. سقف این قسمت، چوب‌پوش و مسطح است. مهم‌ترین مصالح به‌کاررفته شامل آجر و ملات و گچ می‌باشد. از چوب نیز برای پوشش سقف و استحکام بنا استفاده شده است.
نوع بهره‌برداری
این بنا در ابتدا برای کاربری مسکونی ساخته شد، اما درحال حاضر از آن به‌عنوان حسینیه استفاده می‌شود.
تزیینات بنا
نمای ساختمان جنوبی خانه، ساده است. ستون‌های ساده چوبی بهارخواب، آجر‌های دندان‌موشی سراسر قسمت بالایی نمای بنا و طاق گرد ورودی‌ها در بالای راه‌پله‌ها، تزیینات نمای این قسمت محسوب می‌شوند.
در اتاق مرکزی نیز پنجره چوبی اُرسی با شیشه‌های الوان که اکنون در یک محافظ چوبی دیگر قرار گرفته است، به‌همراه سردر نیم‌گرد درب‌های دو اتاق غربی ساختمان که به‌شکل ارسی با شیشه‌های رنگین است، ازجمله تزیینات داخلی محسوب می‌شوند. نمای ساختمان شمالی، آجری است. سنتوری‌های بالای پنجره‌ها هم از نوع سنگ‌ریزه‌های سیاه‌رنگ و آجر‌های قالبی ساخته شده است.
نوع مالکیت و مشخصات بنا
این خانه تا اواخر پهلوی اول در تملک خانواده کوزه‌کنانی بود، اما بعد‌ها به تملک دولت ایران درآمد و دراختیار گروه آمریکایی موسوم به اصل چهار ترومن قرار گرفت، اما پس از انقلاب، چند تن از اهالی روستای فروشان خمینی‌شهر اصفهان آن را خریدند و درحال‌حاضر به‌عنوان حسینیه، بهره‌برداری می‌شود.
اقدامات انجام‌شده در بنا
به مرور زمان قسمت‌هایی از خانه، تعمیر، تخریب یا بازسازی شده است. این خانه اکنون در حال مرمت است.
نکته مهم و اختصاصی
با توجه به فرسودگی بنای ساختمان و خطر تخریب، لازم است در اسرع‌وقت به آسیب‌شناسی و مرمت خانه کوزه‌کنانی، اقدام شود.
شایان ذکر است باتوجه‌به موقعیت بسیار خوب این اثر تاریخی در طرح تفصیلی پیرامون حرم مطهر رضوی، امید می‌رود ارگان‌های مسئول هرچه زودتر به تملک و مرمت این بنای باارزش تاریخی و معماری و هویتی مشهد اقدام کنند.
* این گزارش پنجشنبه ۲۶ بهمن ۱۳۹۶ در شماره ۲۷۱ شهرآرا محله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
امام جماعت نمونه کشور که دانش‌آموخته رشته برق است 
محمد دانشور بعد از ۴۰ سال ایران را صاحب مدال طلای دوچرخه سواری کرد 