مشهد از نگاه نخستین دوربین‌های عکاسی
گروه تاریخ و هویت| اگر عکس‌ها نبودند، حالا آدم‌ها هیچ تصویر واضح و دقیقی از گذشته نداشتند. نخستین دوربین‌های عکاسی در دوره قاجار به ایران آمدند، با این حال بسیاری از عکس‌های ثبت‌شده از آن دوران را دوربین عکاس‌های خارجی، ماندگار کرده است. در مشهد هم در زیرنوشت بسیاری از عکس‌ها، نام دو ایتالیایی به‌چشم می‌خورد که بیشتر تصاویر باقی‌مانده از آنان، به جز برخی مکان‌ها و بنا‌های تاریخی، شامل نما‌های مختلف ازحرم مطهر رضوی است.
پنجشنبه گذشته، مرکز اسناد شهرداری مشهد در نشستی با نام «اولین آلبوم گردشگری ایران» به این دو عکاس و عکس‌های ثبت‌شده از آن‌ها پرداخت. اطلاعات این نشست، از ورود عکاسی به ایران شروع می‌شود و به آلبوم عکس‌های باقی‌مانده از مشهد دوره قاجار و جزئیات به‌یادگارمانده در تصویرشان ختم می‌شود؛ تصاویری که بیش از ۱۷۰ سال قدمت دارند و در تاریک‌خانه آتلیه «آنتونیو جیانوزی» و «لوئیجی پشه» روشن شده است.
ورود عکاسی به ایران
نخستین عکس تاریخ را «ژوزف نیسه‌فور نیپس» به روش هلیوگرافی و کاملا شیمیایی ثبت کرده است. ۱۸۴سال پیش یعنی در ۱۸۳۹میلادی نیز داگر فرانسوی، نخستین فنون عکاسی را اختراع کرد. سه سال بعد از این تاریخ، نخستین تصویر عکاسی در ایران ثبت شد. درواقع در دسامبر ۱۸۴۲میلادی، محمدشاه قاجار جلوی دوربین «نیکولای پاولوف» می‌ایستد و اولین عکس ایران با ثبت چهره او تاریخی می‌شود.
بعد‌ها «ژول ریشار فرانسوی» در ۵دسامبر ۱۸۴۴میلادی برای ثبت تصویر ناصرالدین‌میرزای ولیعهد بر صفحه نقره‌ای به دربار ایران می‌آید. چندی بعد، وقتی ناصر‌الدین، تاجدار شده است و پسوند «صاحبقران» کنار نامش می‌نشیند، «ژول ریشار» را در شمار اولین استادان مدرسه دارالفنون قرار می‌دهد و حتی به او لقب «خان» عطا می‌کند.
ژول ریشار در سال ۱۲۷۳خورشیدی اسلام می‌آورد و نام رضا را برای خود انتخاب و درخواست تابعیت می‌کند که درخواست او پذیرفته می‌شود. او در سال ۱۳۰۸ خورشیدی در تهران بدرود حیات می‌گوید و در گورستان آب‌انبار قاسم‌خان (در راه تهران-شهرری) به خاک سپرده می‌شود.
تصاویر حرم امام‌رضا (ع)، نخستین عکس‌های مذهبی جهان است
اولین تصاویر از مناظر ایران را، اما یک افسر نظامی ثبت می‌کند؛ «لوئیجی پشه» در سال ۱۲۶۸قمری به‌عنوان آموزگار نظامی در دارالفنون تهران به خدمت مشغول می‌شود، ولی، چون فن عکاسی و کار با دوربین را می‌دانسته است، به گرفتن عکس مبادرت می‌کند؛ آن‌چنان که از او به‌عنوان یکی از نخستین افرادی یاد می‌شود که در آن دوران به شکل پیوسته و نظاممند به عکاسی می‌پرداخته است. پشه همچنین جزو اولین عکاسانی هست که به مشهد می‌آید و با دوربینش، نخستین تصاویر شهر امام‌رضا (ع) را ماندگار می‌کند.
او، اما تنها عکاس ایتالیایی در مشهد دوره قاجار نیست؛ آنتونیو جیانوزی نیز هم‌دوره با لوئیجی پشه به مشهد می‌آید تا برای اولین‌بار با کمک وسیله‌ای که هنوز دو دهه از اختراعش نمی‌گذرد، تصاویری مستند از حرم امام‌رضا (ع) و دیگر بنا‌های تاریخی شهر ثبت کند.
در قاب‌عکس نشاندن حرم مطهر از نگاه دوربین جیانوزی، هم البته یک دلیل دارد که در مکتوب تاریخ‌نگاران از قلم نیفتاده است. آن‌طور که روایت‌ها می‌گویند، او فردی مذهبی بوده است؛ به همین دلیل در سفر‌های خود تلاش می‌کند از مکان‌های مذهبی عکس بگیرد. جالب‌تر اینجاست که عکس‌های او از حرم حضرت ثامن‌الحجج (ع)، قدیمی‌ترین عکس‌های مذهبی جهان شناخته می‌شوند.
ثبت تصاویر در روزگار گرفتاری ایران و مشهد
اما ورود پشه و جیانوزی به مشهد، خود حکایتی دیگر دارد؛ براساس اسناد تاریخی، هم‌زمان با شکل‌گیری نخستین دانشکده افسری ایران، آنتونیو جیانوزی و لوئیجی پشه که هر دو از افسران جبهه آزادی‌بخش ایتالیا بوده‌اند، برای فرار از دست اتریشی‌ها به عثمانی پناهنده می‌شوند.
این دو در ادامه، چون تسلط کاملی بر فرهنگ شرق و همچنین زبان‌های شرقی داشته‌اند، به ایران می‌آیند و موسیو داوودخان استخدامشان می‌کند تا مدتی را به‌عنوان آموزگار دارالفنون، مشق نظامی کنند و فن عکاسی به دانش‌آموزان آن بیاموزند.
عکاسان ایتالیایی وقتی تصمیم به عکاسی از ایران می‌گیرند، با موانعی روبه‌رو می‌شوند که یکی از آن‌ها، نداشتن اجازه ورود به مکان‌های مذهبی مسلمانان است؛ زیرا در آن دوران، ورود غیرمسلمانان به اماکن مذهبی مسلمانان، غیرقانونی و ممنوع بود، اما علاقه بسیار زیاد ناصرالدین‌شاه به عکاسی، این موانع را از سر راهشان برمی‌دارد و آنان می‌توانند مجوز‌های لازم را بگیرند و با این مجوز وارد آستان ملائک‌پاسبان امام‌هشتم (ع) شوند.
اگرچه بیشتر این عکس‌ها از فراز بام‌ها و دیوار‌ها و از یک حد مشخص یا در ساعات خلوتی صحن‌و‌سرا گرفته شده است، اطلاعات بی‌نظیری از معماری حرم مطهر و حتی وضعیت مشهد آن روزگار به مخاطب می‌دهد.
درواقع عکس‌های ثبت‌شده از این دو عکاس ایتالیایی از مشهد دوره قاجار، تنها شامل ثبت چند مکان که حالا تغییرات بسیاری پیدا کرده‌اند، نیست. عکس‌های موجود از این دو در شرایطی ثبت شده است که ایران و مشهد با چندین معضل بزرگ طبیعی و نظامی درگیر هستند.
قحطی و خشک‌سالی وسیع در کشور به‌ویژه در خراسان و در ادامه، رواج و همه‌گیری بیماری طاعون، جزو آن‌هاست. قصه این خشک‌سالی که در تاریخ با نام «قحطی بزرگ» ثبت شده، آن‌قدر هولناک بوده است که تاریخ‌نگاران برای توصیفش به آمار ۷ تا ۹ میلیون مرگ ناشی از گرسنگی طاعون اشاره می‌کنند.
تصویری قدیمی از «گنبد سبز» مربوط به دوره قاجار. به نظر برخی کارشناسان این بنا، یک خانقاه بوده است با این حال دو قبر در این مکان وجود دارد که دقیق نمی‌دانند چه کسی در آنجا دفن شده است. هر چند به روایتی گفته می‌شود که مزار محمد مومن، از عرفای دوره صفوی در آن قرار گرفته.
آرامگاه خواجه ربیع/ جیانوزی
بنای هارونیه در دوره قاجار/ جیانوزی
نمای غربی حرم امام‌رضا (ع) با نماد‌هایی از حمام آغچه / جیانوزی
حاشیه شهر مشهد/ لوئیجی پشه
مدرسه‌ای در مشهد/ لوئیجی پشه
* این گزارش سه‌شنبه ۲۳ آبان‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۸۳ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آخرین نسل پردهنویسهای مشهد 
خاطرات مشهدیها از ملا و مکتب 