مقبره ملک شاه، موزه کتیبه‌های حرم می‌شود
بعد از سال‌ها و با مرمت کارشناسان آستان قدس رضوی، درِ بنای دوره تیموری به روی عموم مردم باز می‌شود.
نشانی‌اش را از هر مغازه‌داری در حاشیه خیابان شهید اندرزگو ۱۳ می‌پرسم، چهره‌اش متعجب می‌شود. یکی می‌گوید: این حوالی نیست؛ اینجا ما فقط حمام مهدی قلی‌بیک را داریم! دیگری که قدیمی‌تر به‌نظر می‌رسد، از این صحبت می‌کند که سال‌ها پیش حرف این مسجد بود، اما آن‌قدر درش بسته بود که الان فکر نمی‌کنم چیزی از آن باقی مانده باشد که ارزش دیدن داشته باشد!
پرس‌وجوهایم درباره این اثر تاریخی برایشان جالب است و در نهایت مرا به بازار فرش راهنمایی می‌کنند تا از فرش‌فروش‌ها آدرس درست را جویا شوم. در بازار فرش هم اطلاعات بازاریان درباره این بنای تاریخی چنگی به دل نمی‌زند!
به انتهای بازار فرش که می‌رسم، گوشه دیواری در قواره‌ای کوچک با نماد فلش، حمام مهدی‌قلی‌بیک و موزه مردم‌شناسی مشخص شده است، اما همچنان خبری از نام و نشانی این بنای هویت‌دار نیست؛ بنایی که دقیقا چسبیده به حمام مهدی قلی‌بیک و در ورودی حرم‌رضوی از سمت باب‌الهادی (ع) است.
رفت‌وآمد زائران بارگاه نورانی امام‌هشتم از این ورودی ازدحام ندارد و به‌نسبت سایر ورودی‌های حرم‌مطهر خلوت‌تر به‌نظر می‌رسد، اما بازهم کمتر زائری است که هنگام خروج از صحن پیامبر اعظم (ص)، چشمش به این اثر تاریخی منحصربه‌فرد نیفتد و برایش سؤال نشود که قصه این گنبد و مناره‌ها چیست؟
ابهامی که دست‌کم در یک دهه گذشته به‌دلیل بسته بودن در بنا به‌بهانه مرمت، بی‌پاسخ مانده و جواب متقنی به آن داده نشده بود و حالا همین مهجوریت تحمیلی تا آنجا پیش رفته که حتی در حافظه تاریخی همسایگان قدیمی‌اش هم کم‌رنگ شده و رفته‌رفته وجودش و اهمیت چندصدساله‌اش به فراموشی سپرده شده است.
صحبت از بنایی تاریخی است که در جنوب‌غربی حرم‌رضوی هنرنمایی در معماری‌اش و استفاده از کاشی‌هایی که در نور هفت‌رنگ می‌شود، هر گردشگری را در بُهت فرومی‌برد. اینجا که یکی از نشانه‌های زیبای معماری ایرانی در دوره تیموری است، آرامگاه خانوادگی امیر غیاث‌الدین شاه‌ملک، معروف به ملک‌شاه است که عامه مردم آن را به «مسجد شاه» می‌شناسند. سازمان متولی آن، اما این موضوع را قویا رد می‌کند و می‌گوید: هیچ سندی مبنی بر تأیید این ادعا وجود ندارد.
فارغ از عنوان مسجد یا آرامگاه، آنچه دغدغه ما از تهیه این گزارش بود، بازگشایی دوباره در این بنای تاریخی پس از ۱۰ سال و تلاش برای معرفی آن به‌عنوان یکی از ظرفیت‌های مهم و هویتی گردشگری مشهدالرضا (ع) در جوار حرم‌مطهر حضرت‌رضا (ع) است؛ موضوعی که این‌بار کارشناسان و خبرگان آستان‌قدس‌رضوی را پای کار کشانده است تا دست در دست سایر سازمان‌های مرتبط، شناساندن این جاذبه گردشگری به علاقه‌مندان را برای شهر مشهد به یک فرصت تبدیل کنند.
موزه خاص در مقبره امیرملک‌شاه
حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدجلال حسینی، رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی، می‌گوید: یکی از آثار تاریخی منحصربه‌فرد که از دوره تیموری به‌جا مانده، مقبره ملک‌امیرشاه است که مرمت آن نزدیک به چهار سال زمان برده است و برخی اقدامات در آن هنوز ادامه دارد. درباره اینکه این مکان مسجد بوده است یا نه، باید گفت بر اساس نظر بیشتر مورخان و پژوهشگران اسناد و بنا‌های تاریخی، اینجا مقبره یکی از امرای دوره تیموری بوده است و وجود سردابی که چندین قبر در آن وجود دارد، گواه این مهم است.
بااین‌حال، احتمال دارد در گذشته، کاربری‌های دیگری هم داشته‌است، اما اینکه مسجد باشد، موردتأیید نیست و یک دلیل مؤثق در رد این گمانه این است که مساجد همیشه دارای محراب بوده‌اند، حال آنکه در این بنای تاریخی خبری از محراب نیست و طبق اسناد به‌جامانده از ابتدا با نیت مقبره‌شدن طراحی و ساخته شده است.
بر اساس نظر بیشتر مورخان، اینجا مقبره یکی از امرای دوره تیموری بوده است
این بنای تاریخی از دو منظر مهم است؛ یکی اینکه از نوادر آثار بازمانده از دوره تیموری است و نکته دیگر اینکه برخی آثار ارزشمند مانند سنگ‌مقبره‌های شاهزادگان، علما و بزرگانی که در دوره‌ها و اعصار مختلف در حرم‌مطهر مدفون بوده‌اند، همراه با کتیبه‌هایی که در نقاط مختلف حرم‌رضوی وجود داشته‌اند، در مخزن فرهنگی آستان‌قدس نگهداری می‌شده که فرصت به‌نمایش‌گذاشتن آن‌ها تاکنون فراهم نشده بود و حالا قرار است از فرصت بازگشایی آرامگاه امیرملک‌شاه استفاده شود و این آثار در فضای آرامگاه برای بازدید عموم، اهل فن و گروه‌های پژوهشی و دانشجویی به نمایش درآید.
همه کتیبه‌ها و سنگ‌قبر‌هایی که قرار است برای اولین‌بار رونمایی شوند، صاحب شناسنامه و هویت مشخص هستند.
در پاسخ به برخی شائبه‌ها مبنی بر بی‌توجهی آستان‌قدس به اماکن و ابنیه تاریخی اطراف حرم‌مطهر، می‌گوید: قویا این موضوع را تکذیب می‌کنم و باید بگویم دست‌کم در دوره تولیت فعلی به موضوعات علمی، میراث‌فرهنگی، تاریخی و هویتی با دغدغه‌مندی توجهی ویژه می‌شود؛ برای نمونه مرمت مقبره امیرملک‌شاه چندین میلیارد تومان هزینه دربرداشت.
۲۲بهمن، افتتاح هجدهمین موزه حرم
با تصویب این طرح، مقرر شده است بنای مقبره امیرملک‌شاه به‌عنوان موزه آرایه‌های معماری حرم‌رضوی با کاربری جدید تا پایان سال آماده بازدید علاقه‌مندان شود. یکی از مزیت‌هایی که این موزه در آینده خواهد داشت، این است که در دالان فرهنگی و تاریخی قرار گرفته است.
این مسیر از حرم مطهر، مقبره امیرملک‌شاه و حمام مهدی قلی‌بیک شروع می‌شود و در ادامه به بازار فرش و کوچه تاریخی سرشور می‌رسد و در نهایت به بیت والد مکرم رهبر معظم انقلاب می‌رسد که به‌عنوان خانه‌موزه آماده خواهد شد. این مسیر که مبدأش حرم‌رضوی و مقصدش منزل آیت الله سید جواد خامنه‌ای است، می‌تواند پیشینه فرهنگی، تاریخی و هویتی شهر مشهد را در دوره‌های مختلف به زائران و علاقه‌مندان معرفی کند.
به‌این‌ترتیب، این موزه هجدهمین موزه آستان‌قدس‌رضوی به‌نام «آرایه‌های معماری حرم‌رضوی» است که تا دهه فجر پیروزی انقلاب اسلامی و نهایت پایان سال به بهره‌برداری می‌رسد. این درحالی است که اکنون در آرامگاه باز و مراحل آماده‌سازی آن درحال انجام است.
رفع مهجوریت فقط در پیوند با زندگی شهری
دراین‌باره مدیر تسهیلگری و مشارکت‌های مردمی شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن که هفته گذشته گروهی را برای بازدید از این بنای تاریخی برده است و به شگفتی در معماری آن اشاره می‌کند و خاص‌ترین آن را در وجود مناجات حضرت علی (ع) و نام این حضرت در کاشی‌ها می‌خواند، می‌گوید: ورودی هر بنای تاریخی باید به‌نوعی دعوت‌کننده باشد. ازاین‌رو، ورودی مقبره باید اصلاح شود و نرده‌هایی که اکنون وجود دارد، تاریخی و هویتی نیستند. باید طوری بازطراحی شوند که محیط برای زائر و مجاور دعوت‌کننده باشد و حتی این قابلیت را دارد که به یک میدان‌گاه فرهنگی تبدیل شود.
مجتبی‌گیوه‌چی معتقد است: در رویارویی با این بنای تاریخی دو نگاه وجود دارد؛ یکی دیدگاه موزه‌ای که فرد یا افرادی را به‌عنوان کارشناس در مکان مقبره قرار دهند و به این ترتیب صرفا برووبیایی در قالب بازدید علاقه‌مندان صورت گیرد و دیگر تمام. نگاه دیگر هم می‌تواند این باشد که جریان زندگی شهری طوری در این محدوده طراحی شود که گسست ایجادشده هنگام بیرون‌آمدن زائران از حرم‌مطهر برطرف شود.
در واقع اتصال این بنای تاریخی به بازار و فضای شهری رونقی از رفت‌وآمد‌های زائر و مجاور راه می‌اندازد و خودبه‌خود با کمترین هزینه به مردم و گردشگران معرفی می‌شود. واقعیت این است که اگر درصدد ارتقای ظرفیت‌های گردشگری در شهرمان هستیم، باید توجه کرد که دوام و قوام اماکن تاریخی به حضور مردم وابسته است. ازاین‌رو، راه‌اندازی یکی از چای‌خانه‌های حرم‌مطهر در ورودی باب‌الهادی (ع) هم می‌تواند فرصت خوبی را برای دورهمی و توجه به ابنیه تاریخی در همسایگی حرم‌رضوی فراهم کند. اگر این اتفاق بیفتد، حتی بُعد زیارتی را هم تقویت کرده‌ایم.
ملک‌شاه و آرزوی بودن در کنار حرم
زمانی که شاهرخ، صدارت ولایت شرقی ایران را به پسرش بایسنقرمیرزا داد، او دوستش غیاث‌الدین امیرملک‌شاه را با خود همراه کرد تا ولایت خوارزم را به او بدهد. ملک‌شاه پیش از عزیمت، زمینی را در مجاورت حرم حضرت‌رضا (ع) برای خودش خرید و دستور ساخت یک مقبره برای خودش را داد؛ بنایی که با هنرمندی معمار شناخته‌شده دوره تیموری، احمدبن‌شمس‌الدین محمد تبریزی ساخته شد، اما شانس با ملک‌شاه یار نبود و پیش از پایان ساخت مقبره، او از دنیا رفت.
با وجود این، طبق وصیتش پیکرش از خوارزم به مشهد منتقل شد و در مقبره خودساخته‌اش آرام گرفت. این بنا شامل بقعه‌ای با گنبد دوپوش، دو مناره و یک ایوان، ترکیبی از آجر و کاشی‌های معرق بسیار نفیس است و معماری‌اش آن را به یکی از خاص‌ترین بنا‌های تاریخی تبدیل کرده است. در قسمت ورودی دورتادور بنا، اشعار انوار قاسم، سعدی و حافظ و صلوات خاصه حضرت‌رضا (ع) حک شده است.
* این گزارش پنج‌شنبه ۲۳ آذرماه ۱۴۰۲ در شماره ۵۳۰ شهرآرامحله منطقه ثامن چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
محله رسالت؛ یادگار روستای یوسفیه و قاسم‌آباد 
حجاب؛ محله پررفت‌وآمد قاسم‌آباد 