قصه ۴۰۰ ساله آسیاب‌های طرق

روزگاری، معاش نه‌تنها مردم طرق که همه مشهدی‌ها بدون آسیاب نمی‌گذشت؛ آسیاب‌هایی که در همه فصل‌های سال مشتری داشتند و حتی برخی مشتری‌ها از شهر برای آرد‌کردن گندمشان به آبادی‌های اطراف می‌رفتند. آخرین بقایای آسیاب‌های مشهد تا قبل از دهه‌۷۰ از بین رفت و از رودخانه‌ای هم که از بند طرق به‌سمت طرق جاری می‌شد، تا سال‌۷۶ فقط آثاری باقی ماند.

به گفته اهالی با‌توجه‌به گسترش طرق و ساختن خانه‌های زیاد، به‌مرور، مسیر رودخانه هم برای همیشه از بین رفت. از آخرین نسلی هم که این آسیاب‌ها را به یاد دارند، به تعداد انگشتان یک دست بین اهالی طرق مانده است. به‌سراغ قدیمی‌های طرق، کتاب‌ها و بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی رفتیم تا درباره آسیاب‌های طرق بدانیم و بشنویم.

آسیاب‌های دوره صفوی

قدیمی‌ترین اسنادی که از ساخت آسیاب‌ها یا همان «طاحونه»‌های طرق به جا مانده است، به دوره صفویه یعنی حدود چهارصدسال پیش می‌رسد. آن‌طور‌که در اسناد مرکز پژوهش‌های آستان قدس رضوی و جلد اول کتاب «تاریخ اقتصادی مشهد» اشاره شده است، مهم‌ترین آسیاب‌های مشهد در زیر بند طرق جای داشته‌است؛ ازجمله آسیاب‌های «میر شیخم»، «میرعلیشیر» و «کلوخ» بر نهر یا جویبار طرق در دوره صفویه ساخته شده بودند.

از‌آنجایی‌که کارکرد آسیاب متأثر از وجود آب بود، خشک‌سالی بر میزان کار و درآمد حاصل از آن تأثیر داشته است. در‌این‌خصوص اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد آسیاب‌های اراضی طرق در سال‌۱۰۶۹ و ۱۰۷۰ ه. ق (۱۰۳۷ و ۱۰۳۸ ش)، به‌خاطر کم‌شدن آب، بد می‌چرخیدند. در این گزارش‌ها از آسیاب میردوست، قلندران و قاضی یاد شده است.

اولین آسیاب‌ها بادی بودند

علی‌اصغر مهدیزاده‌طرقی از آن دسته طرقی‌هایی است که از این آسیاب‌ها خاطره‌هایی به یاد دارند. او در دوران کودکی بار گندم و جو مزرعه‌شان را به آسیاب می‌برده و آرد تحویل می‌گرفته است. ابتدا درباره انواع آسیاب‌ها برایمان می‌گوید: از‌جمله آسیاب‌ها در قدیم، آسیاب بادی، آبی و حیوان‌گرد بود. با آنکه اولین آسیاب‌ها بادی بودند، در طرق به دلیل نزدیک‌بودن به سد طرق و جاری‌بودن رودخانه‌ای پرآب، آسیاب‌ها با نیروی آب کار می‌کردند.

آن‌طور‌که مهدیزاده توضیح می‌دهد، فضای اصلی آسیاب‌های آبی در دل زمین قرار داشته و بخش نمایان آن، شامل سازه انتقال آب و نورگیر‌ها و ورودی آسیاب بوده است. مهم‌ترین قسمت آسیاب، تنوره آن بوده است که به‌شکل مخروط طراحی و ساخته می‌شد، به‌گونه‌ای‌که آب ذخیره‌شده در آن، از روزنه‌ای کوچک با فشار، پره‌های سنگ آسیاب را به حرکت در‌می‌آورد. از دیگر قسمت‌های آسیاب می‌توان به سنگ آسیاب اشاره کرد که سنگ زیرین بسیار مقاومی بوده است.

راهرو، اتاق آسیاب، انبار گندم، انبار آرد، محل استراحت آسیابان و اصطبل، دیگر بخش‌های آسیاب بودند. این آسیاب‌ها به‌طور متوسط پنجاه‌کیلوگرم گندم را در هر ساعت به آرد تبدیل می‌کردند.

مهدیزاده درست به یاد ندارد کدام آسیاب زودتر ساخته شده یا کدام زودتر خراب شده است. اما به یاد دارد که با آمدن آسیاب‌های برقی و مدرن و کم‌شدن آب رودخانه که محل اصلی تغذیه آسیاب‌ها بوده است، آن‌ها یکی پس از دیگری جمع شده‌اند. کشاورزان که محصول خود را برداشت می‌کردند، مقداری از آن را می‌فروختند و مابقی را در خانه انبار می‌کردند. هر زمان که نیاز داشتند، مقداری از گندم یا جو را به آسیاب می‌بردند. آسیابان‌ها شبانه روز کار می‌کردند و به‌جای دستمزد، آرد گندم یا جو برمی‌داشتند.

آقا‌علی‌اصغر می‌گوید: بار غلات را که می‌بردیم، آسیابان، نشانی روی کیسه گندم یا جو می‌گذاشت و آن را وزن می‌کرد. یک هفته تا ۱۰ روز طول می‌کشید تا کار را تحویل بدهد. اهالی طرق برحسب اینکه با کدام‌یک از آسیابان‌ها دوستی داشته باشند، محصولشان را به آسیاب او می‌بردند.

مهدیزاده به درختان توت و بیدی که در‌راستای آسیاب‌ها کاشته شده بود، اشاره می‌کند؛ اینکه رودخانه پرآبی در طرق پیچ‌و‌خم داشته و برخی جا‌ها رودخانه از وسط منزل طرقی‌ها رد می‌شده است. حالا هرجایی که در طرق درخت کهن‌سال توتی دیده می‌شود، یادگار همان سال‌هاست. با او به‌سمت ایوان طرق می‌رویم و درخت توتی را که درکنار رودخانه کاشته شده بودو حالا درخت تنومندی است، نشان می‌دهد.

او می‌گوید که رودخانه هم در این سال‌ها به‌دلیل گسترش طرق از بین رفته و در برخی قسمت‌ها به کانال آب تبدیل شده است.

باقی‌مانده رودخانه که به جوی آب تبدیل شده است

اسامی آسیاب‌های طرق

در یکی از اسناد باقی‌مانده از سال‌های‌۱۳۱۳ در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس، فهرست آسیاب‌های آن دوران دیده می‌شود. در این فهرست به آسیاب‌های چنار، حاج‌فاضل، حاجی‌خان، کوچک، قلیه، قلندرانه، نو، حیدرعلی، ایوان، مورچه‌خور، میرعلیشیر، باغ، حاج‌ناظر، دو‌سنگه، حاج‌رجب و کلوخ اشاره شده است که حق‌الشربشان را به آستان قدس رضوی پرداخت کرده‌اند.

اما آنچه از حرف‌های مهدیز‌اده و متن کتاب تاریخ اقتصادی مشهد درباره اسامی و مکان آسیاب‌ها، به دست می‌آید به شرح ذیل است:

آسیاب خردو (کوچک)؛ آسیابی کوچک که ساختمانش در گودی بوده، یک‌طبقه بود و بنایی با خشت و گل و سقف‌های چوبی داشته است. این آسیاب بیشتر مورداستفاده افرادی بود که از اطراف طرق مانند مشهد، خیابان چمن و... یا روستا‌های اطراف گندم می‌آوردند. جای آن کنار مدرسه توحید فعلی بوده است. با گسترش طرق، این آسیاب خراب شد.

آسیاب حلبی که به آن «ملکی» هم گفته می‌شد؛ به‌خاطر حلبی بودن سقف و شیروانی‌اش بین اهالی با این نام شناخته می‌شد. این آسیاب در خیابان ولیعصر (عج) جای داروخانه فعلی قرار داشت و مالک آن مرحوم عبدالله پسته‌شکن بوده است.

آسیاب ایوان؛ این آسیاب کنار مصلای طرق قرار داشت و مالکش مرحوم غلامرضا نجات قائنی بوده است.

آسیاب چنار؛ در‌کنار جاده آسیایی قرار داشته است. مکان حدودی آن به گفته قدیمی‌ها داخل شهرک صنعتی طرق بوده؛ مکانی که در حال حاضر، داروسازی برهان تأسیس شده است.

آسیاب دو‌سنگه؛ به آن «آسیاب پاسگاه» هم می‌گفتند. این آسیاب در‌کنار پاسگاه قدیم طرق (شهرک صنعتی) قرار داشت، جایی‌که در حال حاضر به جای آن محضر و نمایشگاه باغبان ساخته شده است. این آسیاب از آب‌بند طرق استفاده می‌کرد.

آسیاب رباط طرق؛ در روستای رباط طرق بود و از آب‌بند طرق استفاده می‌کرد. این آسیاب از نظر مکانی در خیابان کارآفرین فعلی در شهرک صنعتی واقع بوده است.

آسیاب میرزا‌علاءالدین؛ در‌کنار رباط شاهی طرق و نهر طرق، توسط میرزا علاء‌الدین کشمیری در سال‌۱۰۱۳ قمری ساخته و وقف شد. این آسیاب دو حجره داشت و زیر رباط شاهی با آب نهر طرق گردش می‌کرد.

آسیاب دو‌سنگه فاضل؛ در گذرگاه سنگی فاضل در نزدیکی روستای ده‌غیبی و در دره کال طرق قرار داشت و از آب‌بند طرق استفاده می‌کرد.

آسیاب حاجی‌خان؛ از آب روستای ده‌غیبی استفاده می‌کرد.

آسیاب کلوخ؛ با آب رودخانه طرق کار می‌کرد و توسط عتیق علی‌منشی طوس برای آستان قدس رضوی وقف شده بود.

آسیاب محمدخان؛ به آن «آسیاب ممدخان» هم می‌گفتند و در روستای ده‌غیبی که از آب‌بند طرق استفاده می‌کرد، ساخته شده بود.

آسیاب میرعلی‌شیر؛ در دو‌راهی روستای بساروج و ده‌غیبی قرار داشت و توسط امیرعلی‌شیرنوایی ساخته شد و از آب‌بند طرق استفاده می‌کرد.

آسیاب قلیه؛ روبه‌روی کتابخانه جامع فرزانه فعلی قرار داشته است.