کوچه چهره‌های مشهور مشهد
کوچه‌ها به‌عنوان بخشی از نظام شهری هرکدام داستان خاص خود را دارند. برخی از آن‌ها به شاخصه‌های معماری خود و برخی به بنا‌هایی که از آن‌ها میزبانی کرده‌اند یا می‌کنند، شناخته می‌شوند.
برخی هم محل وقوع حادثه‌ای تاریخی هستند و بدین دلیل نامشان در ذهن مردم ثبت شده است و سرانجام دسته‌ای دیگر از کوچه‌ها به‌دلیل سکونت افرادی برجسته در طول زمان در آن‌ها، دارای اهمیتی ویژه در تاریخ شهر و حتی کشور هستند و به همین دلیل، مردم با نام آن‌ها آشنایی دارند.
کوچه آب‌میرزا که اکنون روی تابلوی نصب‌شده در ابتدای آن علاوه‌بر این نام کهن، نام «آیت‌الله شیرازی ۹» نیز خودنمایی می‌کند، از این دسته آخر است، تاحدی‌که می‌توان آن را کوچه چهره‌های خاص مشهد لقب داد.
عصر قاجار
کوچه آب‌میرزای کنونی از کوچه‌های کهن مشهد محسوب می‌شود، تاجایی‌که ردپایش در نقشه دالمج ترسیم‌شده به سال ۱۲۴۸ خورشیدی رؤیت‌شدنی است؛ البته کوچه آب‌میرزای میانه حکومت قاجار‌ها بر ایران، نه‌تن‌ها با کوچه کنونی که با کوچه دوران پهلوی هم تفاوت‌های بسیار داشته است.
بر‌اساس آنچه در این نقشه ترسیم شده است، کوچه قاجاری بسیار کوتاه‌تر از کوچه کنونی بوده و تنها چند پلاکی پس از تقاطع با کوچه شهید رازفر یا بهجت یک کنونی، ادامه داشته است. تمام بخش غربی کوچه تا تقاطع ذکرشده را نیز باغ‌های مجاور خانه مرحوم سپهسالار به خود اختصاص داده بود.
جانب غربی، حدفاصل انتهای این کوچه تا حاشیه باغات مشجری که مجاور کوچه تاجرباشی آن دوران و ساسان سال‌های بعد و بهجت ۳ کنونی بود را هم خانه‌باغ شجاع‌الدوله دربر گرفته بود. همچنین این راسته کوچه در آن دوران، تنها یک فرعی بن‌بست در جانب شرقی تقریبا در میانه مسیر اصلی داشته است.
نکته درخورتوجه دیگر درباره آب‌میرزا، این است که در دوران قاجار از بالاخیابان، حدفاصل برج‌وباروی غربی شهر تا حرم مطهر، بیست کوچه در سمت شمالی منشعب می‌شده که کوچه آب‌میرزا دهمین کوچه و یکی از طولانی‌ترین آن‌ها بوده است. همچنین سکونت شجاع‌الدوله، از رجال برجسته عهد ناصری مشهد، در این کوچه، نشان از جایگاه آن در نظام شهری وقت مشهد داشته است.
دوران پهلوی اول
کوچه آب‌میرزا، حدفاصل دوران ناصری تا پایان حکومت پهلوی اول، مانند بسیاری دیگر از فضا‌های شهری مشهد تغییرات چشمگیری را به خود دیده است. یکی از این تغییرات مهم، حذف کامل فضای سبز غربی کوچه و تبدیل آن به تعدادی پلاک مسکونی و البته تجاری بزرگ است.
بسیاری از این پلاک‌ها دراختیار ایرانیان مهاجرت‌کرده ازقفقاز (پس از تصاحب این منطقه توسط شوروی) قرار داشته است. بیشتر این افراد به شغل کفاشی اشتغال داشته‌اند و به همین دلیل، این محدوده در آن دوران، مرکز مهم تولید کفش‌هایی، چون ارسی و گالش در مشهد و شرق ایران، شناخته می‌شده است.
تخریب باغات درون‌شهری مشهد در این دوره زمانی، باعث متصل شدن کوچه آب‌میرزا به کوچه تاجرباشی وقت و خروج مسیر مستقیم آن از بن‌بست شده است. همچنین در این دوران، دومین فرعی بزرگ کوچه، اندکی پس از تقاطع آن با راسته کوچه ته‌پل‌محله یا بهجت یک متولد می‌شود. این کوچه از همان دوران به‌دلیل سکونت یکی از خاندان‌های مشهور وابسته به قاجار مشهد، با نام «کوچه مادرشاهی» شناخته شده است.
باید یادآوری کنیم در این دوران، یکی از خانه‌های کوچه مادرشاهی به‌عنوان نخستین مکان مدرسه دخترانه ایراندخت مشهد، استفاده می‌شد. ناگفته نماند که از سال‌های پایانی دوران قاجار به‌دلیل ایجاد آب‌انباری بزرگ در این کوچه، در مجاورت خانه‌باغ شجاع‌الدوله، کوچه به نام لقب مالک آن که یکی از بزرگان سادات رضوی بوده است، به کوچه آب‌میرزا معروف می‌شود.
دوران پهلوی دوم
کوچه آب‌میرزا در دوران پهلوی دوم، تغییر چندانی را از نظر شرایط به خود نمی‌بیند. تنها در سال‌های پایانی این دوره در بخش شمالی کوچه و پس از تقاطع راسته کوچه منتهی به ته‌پل‌محله، دو فرعی بن‌بست کوچک، یکی در جانب شرقی و دیگری در جانب غربی، بر اثر تقسیم خانه‌های بزرگ قدیمی کوچه به خانه‌های کوچک‌تر ایجاد می‌شود؛ البته با وجود این تغییر، خانه‌های قسمت شمالی کوچه که در بخشی از این دوران به نام کوچه «مشهدی‌عبدالله» هم شناخته می‌شد، بازهم جزو خانه‌باغ‌های بزرگ محدوده اطراف حرم مطهر رضوی محسوب می‌شدند.
دیگر تغییر مهم رخ‌داده در کوچه در این دوره زمانی، تغییرکاربری اغلب خانه‌های بخش جنوبی کوچه به مسافرخانه و بنا‌های اقامتی برای پذیرایی از زائران است. همچنین در این دوره زمانی، کارکرد مغازه‌های محدوده به‌طورکامل عوض شده، پیشه کفاشی در این محدوده تقریبا به فراموشی سپرده می‌شود و به‌جای آن در بیشتر مغازه‌ها، مایحتاج زائران عرضه می‌شود.
این تغییر وضعیت پس از اقامت آیت‌الله العظمی سیدعبدالله شیرازی در خانه‌ای مجاور بالاخیابان کوچه که دری هم در این کوچه داشته است، در سال ۱۳۵۴ تشدید می‌شود.
دوران معاصر
کوچه آب‌میرزا جزو کوچه‌هایی است که بر‌اساس اجرای طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم مطهر رضوی، تغییرات بسیاری را به خود دیده است. این تحولات به‌حدی بوده است که اکنون هیچ اثری از قدیمی‌ترین فرعی کوچه که روزگاری محل سکونت خاندان مشهور حافظیان بوده است و در نقشه دالمج هم می‌توان آن را مشاهده کرد، دیده نمی‌شود.
اکنون اگر از خیابان آیت الله شیرازی وارد کوچه شویم، در جانب شرقی پس از ساختمانی که طبقه بالای آن تخریب شده است و در طبقه پایین، میزبان چهار پلاک تجاری است، تمام کوچه را تا یک پلاک مانده به تقاطع با بهجت یک، مجموعه‌ای تجاری‌اقامتی درحال ساخت اشغال کرده است. آخرین پلاک نبش کوچه هم پلاکی تخریبی است که روزگاری، بستنی‌فروشی مشهوری بود.
اما جانب دیگر کوچه از تقاطع خیابان آیت‌الله شیرازی تا تقاطع بهجت یک، به پلاک‌های متعدد فروش محصولات موردنیاز زائران ازقبیل فروشگاه‌های سوغات و خواربارفروشی و همچنین مهمان‌پذیر‌های مختلف تبدیل شده است؛ البته در این بین، دری با پلاک ۲۰ هم قرار دارد که ورودی اختصاصی و خانوادگی منزل مرحوم آیت الله العظمی شیرازی است. آخرین پلاک این بخش از کوچه به یک بنای ویژه تعلق دارد.
این بنای دونبش، یک هتل سنتی است که مالک آن با دادن تغییرات مهمی، چون ایجاد بادگیر در یک خانه دوران پهلوی کوچه، آن را آماده پذیرایی از مسافران کرده است. نخستین پلاک شرقی پس از این تقاطع، یگانه مسجد آن است. مسجد سجادیه که در طبقه فوقانی مغازه‌های وقفی خود قرار دارد، از معدود مساجد سقف‌چوبی مشهد است.
پس از این مسجد تا کوچه مادرشاهی، دو بنای اقامتی است. نبش دیگر کوچه مادرشاهی که تنها پارک محلی کوچه در آن قرار دارد، بنای متعلق به بنیاد شهیدوایثارگران تهران قرار دارد و پس از آن به‌جز یک بن‌بست کوچک تا پایان کوچه، چند پلاک مسکونی بزرگ با ساکنان محلی خودنمایی می‌کند.
در سمت غربی کوچه، پس از تقاطع، نیز دو بنای اقامتی که دومی درحال ساخت است و سپس منزل بزرگ تخریب‌شده یکی از تاجران فرش قدیمی مشهد، واقع شده است. پس از این خانه نیز منزل قدیمی، اما بازسازی‌شده‌ای مشاهده می‌شود که اکنون به‌عنوان رستوران روباز از آن استفاده می‌شود.
در ادامه کوچه، یگانه فرعی غربی آن رخ می‌نماید که در آن دو حسینیه، یکی متعلق به هیئت محله عرب میرچوپان تبریز و دیگری هیئت روستای قلعه حسن گرگان قرار دارد. پس از این کوچه بن‌بست تا تقاطع کوچه بهجت ۳ یا ساسان هم دو خانه مسکونی دیده می‌شود که پلاک آخر، استفاده زیبایی از فضای بالای پخی سر کوچه کرده است.
بزرگان کوچه
همان‌گونه که اشاره شد، کوچه آب‌میرزا بیش از هرچیز به چهره‌های شاخص ساکن آن شناخته می‌شود. آیت‌الله العظمی سیدعبدالله شیرازی یکی از این افراد است که بزرگ‌ترین چهره دینی ساکن کوچه در تمام عمر آن محسوب می‌شود.
وی از بهمن ۱۳۵۴ یعنی پنج ماه پس از مهاجرت به ایران، در اعتراض به اقدامات رژیم بعث عراق علیه ایرانیان ساکن این کشور، ساکن مشهد شد و تا پایان عمر در مهرماه ۱۳۶۳ در خانه دارای ورودی از کوچه آب‌میرزا زندگی کرد.
حضور مؤثر آیت‌الله شیرازی در فعالیت‌های انقلابی مردم مشهد در سال ۱۳۵۷، کوچه آب‌میرزا را به یکی از کوچه‌های مهم تاریخ انقلاب در مشهد تبدیل کرد؛ زیرا رفت‌و‌آمد سران انقلاب به منزل آیت‌الله از در داخل کوچه و نه در اصلی خانه انجام می‌گرفت.
علامه سیدابوالحسن حافظیان، دیگر چهره برجسته ساکن کوچه آب‌میرزاست. منزل پدری حافظیان بزرگ که از او به‌عنوان یکی از چهره‌های برتر عرفان ایران در سده گذشته و سازنده ضریح چهارم حرم مطهر رضوی -موسم به ضریح شیروشکر- یاد می‌شود، در این کوچه قرار داشت و وی دوران نوجوانی و جوانی خود را در آن گذراند. متأسفانه این منزل آن روزگار در فرعی تخریب‌شده شرقی کوچه قرار داشت و اکنون اثری از آن نیست.
دکتر محسن نجات‌حسینی، یکی دیگر از چهره‌های برجسته متولد آب‌میرزاست. وی که روزگار کودکی خود را در یکی از خانه‌های فرعی دوم شرقی کوچه یعنی کوچه مادرشاهی پشت‌سر گذاشته است، نویسنده کتاب «بر فراز خلیج فارس» و استاد فیزیک‌هسته‌ای دانشگاهی در سوئد است. نجات‌حسینی همچنین شاگرد مدارس حاجی‌عابدزاده بوده و به‌عنوان یکی از نخستین اعضای سازمان مجاهدین خلق قبل از انقلاب و منافقین کنونی، نخستین هواپیماربایی تاریخ ایران را مرتکب شده است.
مرحوم مهامی، از تاجران بزرگ فرش مشهد در سال‌های منتهی به انقلاب اسلامی، مرحوم قاسم‌زاده از گردانندگان جلسات دینی انجمن پیروان قرآن مشهد، خاندان‌های هاشمیان، معامله‌گر، رحمتی، معنوی و مرگن که یکی از اعضای این خاندان یعنی حاج‌عباس مرگن، واقف بنای حسینیه موسی‌بن‌جعفر (ع) در کوچه مادرشاهی است، از دیگر چهره‌های مشهور کوچه آیت‌الله شیرازی ۹ به‌شمار می‌آیند.
* این گزارش دوشنبه ۶ شهریور ۱۴۰۲ در صفحه تاریخ و هویت روزنامه شهرآرا چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
عکس گرفتن با عکس حسن یزدانی 
سازندگان و بانیان قدیمی‌ترین کاشی‌های حرم رضوی چه کسانی بودند؟ 