سرگذشت خیابان شیرازی مشهد
کمتر کسی است که امروز در مشهد قصد تشرف به حرم امام‌رضا (ع) را داشته باشد و از خیابان شیرازی و مسیر چهارراه‌شهدا به‌سمت حرم گذر نکرده باشد. این مسیر که حالا تقریبا هر روز و شب، ترافیکی کلافه‌کننده دارد و ازدحام خودرو‌ها در آن از آدم‌ها بیشتر است، تاریخی بلند دارد از اتفاق‌هایی که «چهارباغ» برایش رقم زده است.
تغییرات خیابان شیرازی در این صدسال گذشته پرسرعت و چشمگیر بوده، به طوری‌که از معبری با جوی آبی در وسط آن، به خیابان آسفالت امروزی با مسیر تردد بی‌آرتی و خودرو تبدیل شده است.
بهانه ما برای نوشتن از خیابان شیرازی هم رسیدن آبان است؛ آبان‌ماهی که در یکی از روزهایش در سال ۱۳۸۴، ضرورت ثبت ملی نمای بدنه خیابان حس شد. شاید سر بلند کردن این همه بنا در ابتدای خیابان شیرازی، ترس به دل صاحبان خانه‌های تاریخی‌اش انداخته بود و شاید هم دغدغه‌مندان این خیابان قدیمی ترسیده بودند که آخرین بقایای آن هم زیر ساخت‌وساز سنگین له شود.
هرچه بود، بخشی از نمای بدنه خیابان شیرازی در آبان ۱۳۸۴ ثبت ملی شد تا جدا از بهره‌مندی از مزیت‌های یک بنای ثبت‌ملی‌شده، از دست تخریب‌های مدرن‌سازی شهری نیز در امام بماند. با وجود همه این‌ها، ماجرای خیابان شیرازی فعلی و چهارباغش و همچنین شروع داستان مدرن شدن و دگردیسی‌اش، حکایت امروز و دیروز نیست و بسیار بلندبالاست. ناگفته پیداست که همه این خیابان‌ها و بنا‌ها حول محور حرم امام‌رضا (ع) و به‌دلیل وجود مزار حضرت، شکل گرفته‌اند.
اینجا به همین بهانه، تاریخ و وضعیت یکی از خیابان‌های پرتردد اطراف حرم را بررسی می‌کنیم و سپس به بدنه خیابان می‌پردازیم و از زیبایی‌هایش می‌گوییم؛ زیبایی‌هایی که اگر امروز تماشا نکنیم، شاید فرداروزی زورشان به بازسازی خیابان نرسد و جایشان را به بنایی چندطبقه یا نئون بدقواره سردر یک مغازه بدهند.
چهارباغ؛ از گذشته تاکنون
امروز وقتی کلمه چهارباغ به گوشمان می‌خورد، بسیاری از ما ذهنمان به شهر اصفهان می‌رود، اما سرزمین خراسان نیز از دیرباز چهارباغ‌های فراوانی داشته است؛ چهارباغ هرات، چهارباغ ابراهیم‌سلطان بلخ، چهارباغ امیر مزید ارغون بیرون شهر بلخ، چهارباغ شاهرخ تیموری در مشهد و.... بین این‌همه چهارباغ، چهارباغ مشهد سرنوشتی دیگر داشت.
از مهم‌ترین برهه‌های چهارباغ مشهد، دوره تیموری، صفوی و افشاری است که محل استقرار سران و امرای حکومت بود و نقشی مهم در تاریخ ایران بازی کرد. اگر بخواهیم نشانی چهارباغ را دقیق‌تر بگوییم، از سمت خیابان شیرازی که از حرم امام‌رضا (ع) خارج می‌شویم، سمت چپ این خیابان پرتردد، چهارباغی بوده که نقشی مهم در شکل‌گیری خیابان داشته و حتی بر بنا‌های خیابان نیز تأثیر گذاشته است.
وقایع چهارباغ مشهد آن‌قدر عجیب و پیچیده است که خواننده تاریخ گمان می‌کند رمان می‌خواند. با وجود این‌ها، وقایع چهارباغ از سال ۸۴۲ قمری که استراحتگاه و کاخ شاهرخ تیموری در آن ساخته شد، شروع شد و تا سال ۱۲۵۰ قمری که چهارباغ در اوایل دوره قاجار تخریب شد، ادامه یافت. همین بازه زمانی، کافی است برای پی بردن به اهمیت خیابانی که کنار چهارباغ بوده است.
شکل‌گیری خیابان چهارباغ
به این نکته باید توجه کرد که خیابان چهارباغ را شاه‌عباس اول در دهه‌های ابتدایی سده یازدهم قمری هم‌زمان با صحن عتیق ساخت که شرق و غرب شهر را به‌هم وصل می‌کرده است. درنتیجه، خیابان چهارباغ جدا از چهارباغ است و صرفا قرارگیری‌شان در کنار هم مدنظر ماست. در دوره صفوی، خیابان‌های عریض (بخوانید چهارباغ) نماد شهرسازی می‌شوند، پس بیراه نیست که اطراف بزرگ‌ترین مکان مذهبی شیعیان در شرق ایران آن زمان، هم خیابانی بزرگ کشیده شود.
خیابان چهارباغ تقریبا تا سال ۱۳۰۰ خورشیدی دوام آورد و با دو ردیف درخت و نهر آبی در وسط، بالاخیابان را به پایین‌خیابان وصل می‌کرد. حالا یک لحظه خیابان شیرازی را با چنین فضایی تصور کنید؛ عجیب و سخت است. نهر آبی با ردیف درختان اطرافش از وسط خیابان گذر می‌کرده و جای‌جای آن نیز پل‌هایی برای رد شدن عابران داشته و دو طرف خیابان هم غرفه‌های تجاری و قهوه‌خانه و... بوده است.
این خیابان با این شمایل، کارکرد‌های گوناگونی داشته است؛ ازجمله ارتباط‌دهنده شرق و غرب به هسته شهر یعنی حرم مطهر، فضایی برای تفریح و گردشگری، مسکونی و تجاری بوده، کارکرد هویت‌بخشی داشته و دیگر اینکه مسیر بهشت را تداعی می‌کرده است (جنات تجری من تحتها‌الانهار) و....
آغازگر تغییر، بلدیه در پایان دوره قاجاریه
از مطالعه تاریخ مشهد برمی‌آید که وضعیت خیابان چهارباغ شاه‌عباسی مشهد تا پایان دوره قاجار تغییر چندانی نکرده است، اما تغییرات در ساختار مدیریت‌شهری از همان زمان آغاز شده است. اشغال مشهد و به‌توپ بستن حرم‌رضوی به‌دست روس‌ها، وقفه‌ای در کار نهال نوپای بلدیه ایجاد کرد. مدیریت بلدیه مشهد یا همان شهرداری امروزی، پس از کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹ در اختیار نظامیان قرار گرفت که مسبب ایجاد تغییراتی هرچند کوچک شد.
با شروع سلطنت رضاشاه و انتصاب اسدی و سپس پاکروان به‌عنوان نایبان تولیت آستان‌قدس‌رضوی، تحولات در خیابان، روندی شتابان به خود گرفت. این تحولات دربردارنده دوره‌های تعارض و همکاری آستانه با بلدیه بود، اما درنهایت چهره خیابان را دگرگون کرد.
نمای ثبت‌شده بنا‌های خیابان شیرازی
در زمان احداث این خیابان، یک گذرگاه سرپوشیده، محدوده حرم امام‌رضا (ع) را از خیابان جدا می‌کرده است. در سال‌های ابتدایی سده گذشته، میدانی جدید در اطراف حرم ایجاد شد و پیرو آن، این خیابان نیز عریض شد. این تغییر باعث تخریب بخش بزرگی از بنا‌های اطراف خیابان شد. نوسازی‌های یک سده گذشته، بسیاری از بنا‌های این خیابان را از بین برد.
پس از انقلاب اسلامی، آستان‌قدس‌رضوی طرح بهسازی حریم را اجرا کرد. روی‌هم‌رفته آن بخش از نمای شمالی و جنوبی خیابان که به چهارراه‌شهدا نزدیک‌تر است، از سال‌های ابتدایی قرن چهاردهم خورشیدی به این سو، نسبت‌به بقیه خیابان، کمتر تغییر کرده است. بدنه این بخش خیابان شیرازی با تزیینات زیبا و باارزش، نقطه عطف خیابان است که البته آن‌ها هم از زمان ثبت‌ملی شدن به این‌طرف، یکی‌یکی درحال محو شدن هستند.
براساس آنچه از گزارش ثبت‌ملی نمای بدنه خیابان شیرازی به‌دست می‌آید، تقریبا بیش از ۷۰ درصد بنا‌های آن، پیش از سال ۱۳۵۲ ساخته شده‌اند. پیش‌تر از این‌ها، کاربری بنا‌های این خیابان، بیشتر تجاری بود و برخی مسکونی‌ها هم برای اقامت زائران استفاده می‌شد، اما خیابان‌کشی و ایجاد بنا‌های چندین‌طبقه با کاربری‌های متنوع، شکل بخش بزرگی از آن را دگرگون کرده است.
بیشتر بنا‌های قدیمی این بخش خیابان، یک یا دوطبقه هستند. در میان آن‌ها می‌شود کاشی‌کاری‌های زیبایی یافت که برخی‌ها از دوره صفویه و بعضی‌ها از دوره قاجاریه مانده‌اند. آجرکاری پیشانی نما نیز بر بیشتر بنا‌های هویت‌دار آن دیده می‌شود. درکل وضعیت بنا‌های اصیل این خیابان، چندان مناسب نیست و بی‌استفاده بودن طبقات بالایی برخی‌هایشان و ساخت‌وساز‌های زیاد منطقه، این بدنه‌های ثبت‌ملی‌شده را تهدید می‌کند.
* این گزارش شنبه ۱۳ آبان‌ماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۰۷۴ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
کوچه فرهنگی‌نشینان دانشجو 
زبان گویای هنر در بازارچه ناشنوایان خیاط در دانشجو 