کوچه ساربان‌های مشهد کجا بود؟
کوچه ساربان‌ها که حالا روی تابلوهایش، «نواب‌صفوی ۱۲» و «شهید صفار شاهرودی» نوشته شده است، روزگاری نخستین پاتوق و استراحت‌گاه کاروان‌های تجاری و زیارتی در مشهد بود. صدای زنگوله شترها، آهنگ همیشه کوچه‌ای بود که عطر بار‌های ادویه و ابریشمشان، شهر را پر می‌کرد.
سوای این، مسافران غباربرتن‌نشسته کوی رضا (ع)، همه، وقت رسیدن در این کوچه منزل می‌کردند؛ کوچه‌ای که خان‌ها و کاروان‌سراهایش، سرپناه همیشگی مسافران بود و امروز دیگر نشان آن کاروان‌سرا‌ها را فقط در نقشه‌ها و اسناد قدیمی می‌توان یافت؛ زیرا اکنون جای آن‌ها را بنا‌های بلند و مرتفعی به نام هتل یا مجتمع اقامتی گرفته است.
نام‌های کوچه ساربان‌ها در گذر زمان
مسافرت با شتر و به‌صورت کاروانی، پیش از پیدایش وسایل نقلیه ماشینی، سبب شده بود با ورود کاروان‌ها، دومین کوچه بعد از باروی مشهد و نخستین کوچه پس از کوچه سراسری «پشت‌بهره» از سمت دروازه پایین‌خیابان (مهم‌ترین دروازه مشهد در دوران پس از تبدیل آن به شهر تا ابتدای قرن چهاردهم خورشیدی) به محلی برای استقرار و زندگی ساربان‌ها (افرادی که کاروان‌های شتر را هدایت می‌کردند) تبدیل شود و به همین نام نیز شهرت پیدا کند.
این نام تا اواسط دهه ۶۰ بر تابلوی ورودی کوچه ساربان‌ها از سمت پایین‌خیابان (نواب‌صفوی) نصب شده بود، اما پس از آنکه یکی از ساکنان کوچه در راه دفاع از خاک میهن به شهادت رسید، شهرداری وقت نام قدیمی کوچه را از تابلوی ورودی آن، پاک و نام شهید ساکن کوچه یعنی «شهید صفار شاهرودی» را جایگزین آن کرد.
این وضعیت تا اواسط دهه ۹۰ ادامه داشت و در این دوران و پس از حذف کامل برخی کوچه‌های قدیمی پایین‌خیابان در جریان طرح نوسازی پیرامون حرم مطهر رضوی، شهرداری بار دیگر نوشته تابلوی نصب‌شده در ابتدای کوچه را تغییر داد و این‌بار علاوه‌بر نام شهید صفار شاهرودی ۲، نام «نواب‌صفوی ۱۲ (پایین‌خیابان ۱۲)» را بر روی تابلوی کوچه نوشت؛ البته، چون این کوچه جنوبی‌شمالی، ارتباط‌دهنده دو مسیر موازی خیابان نواب‌صفوی و کوچه قراولخانه یا شهید سالاری‌مقدم است، از سمت این کوچه نیز پلاک شهید سالاری‌مقدم ۷، بر دیوار آن نصب شده است.
کوچه ساربان‌ها تا پایان دوران قاجار
هرچند همان‌گونه که پیش‌تر گفتیم، قدمت کوچه ساربان‌ها باتوجه‌به برخی اسناد موجود به دوران صفوی بازمی‌گردد، به‌دلیل نبود نقشه کاملی از بافت شهر در دوران صفویه، نمی‌توان مشخص کرد که ساختار کوچه ساربان‌ها در آن دوران چگونه بوده است؛ البته به لطف دو نقشه بردار انگلیسی و آلمانی، یعنی دالمج و هرتسفلد، می‌توان تصویر درستی از کوچه در دو دوره زمانی میانه و انتهای حکومت قاجار‌ها در ایران مشاهده کرد.
بر‌اساس آنچه دالمج بریتانیایی در سال ۱۲۴۸ ترسیم کرده، کوچه ساربان‌ها در میانه‌های حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار بر ایران، سومین فرعی منشعب‌شده از سمت شمالی پایین‌خیابان بوده است. این کوچه در آن دوران برخلاف دو کوچه قبل از خود، بن‌بست نبوده و با یک شکست کوتاه در محدوده میانی خود، به کوچه قراولخانه آن دوران، ختم می‌شده است.
کوچه ساربان‌ها در میانه قرن سیزدهم خورشیدی دارای سه فرعی شرقی، دو فرعی غربی و یک فرعی شمالی بوده که فرعی‌های دوم و سوم شرقی به کوچه «پشت‌بهره» و فرعی اول غربی به کوچه «حاج‌ابرام» ختم می‌شده است. ناگفته نماند که سه فرعی دیگر بن‌بست بوده‌اند.
مهم‌ترین بنا‌های آن دوران کوچه نیز، «حوض‌آب ساربان‌ها» و «تکیه نواب» بوده است. هرتسفلد نیز در نقشه سال ۱۳۰۳ خورشیدی خود، باتوجه‌به اینکه از ترسیم بیشتر کوچه‌های بن‌بست و همچنین بنا‌های شاخص خودداری کرده، چیزی بیشتر از دالمج ارائه نداده است. این امر البته یک موضوع مهم را بازگو می‌کند و نشان می‌دهد که ساختار کوچه ساربان‌ها در این بازه زمانی حدودا پنجاه‌وپنج‌ساله با وجود وقایع مختلف رخ‌داده همچون بروز مشروطه و به توپ بستن حرم مطهر رضوی توسط قوای روسیه تزاری، کاملا حفظ شده است.
کوچه ساربان‌ها در دوران پهلوی‌ها
تغییرات رقم‌خورده در بافت مرکزی شهر که در دوران نایب‌التولیه‌ای محمدولی اسدی آغاز شد و به‌دست جانشینان او ادامه پیدا کرد، اثر خود را در بافت کوچه ساربان‌ها (مانند بیشتر کوچه‌های قدیم مشهد) گذاشته است. همراه شدن این تغییرات با تحولات مهمی، چون گسترش وسایل نقلیه، سبب بدون استفاده شدنِ بسیاری از ساختار‌های موجود در کوچه ساربان‌ها و درنتیجه تبدیل شدن آن‌ها به سازه‌هایی مطابق نیاز وقت شد.
فرعی‌های دوم و سوم شرقی کوچه ساربان‌ها در میانه قرن سیزدهم به کوچه «پشت‌بهره» ختم می‌شد
همین امر هم باعث شد برخی کوچه‌های فرعی جدید از کوچه ساربان‌ها منشعب شده، برخی کوچه‌ها نیز کور شوند. شاهد این ادعا، نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی از مشهد است. کوچه ساربان‌ها در این نقشه در حالی دارای هشت فرعی شرقی است که تعداد فرعی‌های غربی آن مانند عهد ناصرالدین‌شاهی، همچنان دوتاست.
علاوه‌بر یک فرعی شمالی، یک فرعی جنوبی بن‌بست هم بر اثر تبدیل یکی از کاروان‌سرا‌های قدیم کوچه به چند پلاک مسکونی ایجاد شده است. ناگفته نماند که برخلاف دوران قاجار که یکی از فرعی‌های غربی به کوچه حاج‌ابرام متصل می‌شد، در این دوران هر دو فرعی غربی بن‌بست بودند. همچنین از هشت فرعی شرقی، تنها فرعی‌های دوم و پنجم بن‌بست نبودند و به کوچه پشت‌بهره متصل می‌شدند.
درباره کاربری‌های کوچه در این دوره زمانی هم باید گفت که هرچه زمان جلوتر می‌رفت، پلاک‌های بزرگ کوچه که زمانی درقالب کاروان‌سرا و خان، میزبان مسافران مختلف و شتر‌های آنان بودند، به پلاک‌های کوچک‌تر مسکونی و گاه به مهمان‌پذیر تبدیل شده‌اند.
کوچه ساربان‌ها پس از انقلاب اسلامی
ساختار ظاهری کوچه ساربان‌ها در سال‌های نخست پیروزی انقلاب تا آغاز طرح نوسازی پیرامون حرم مطهر رضوی، تغییر مهمی نمی‌یابد، با این حال در طول این دوران، بسیاری از خانه‌های مسکونی این محدوده، به‌دلیل افزایش سفر مردم به مشهد، به اماکن اقامتی تبدیل شده و کوچه از یک محدوده مشهدی‌نشین به کوچه‌ای با اکثریتِ ساکن غیرمشهدی (با سکونت موقت) تبدیل شده بود.
اجرای طرح نوسازی اطراف حرم امام‌هشتم (ع) در دهه ۷۰ قرن ۱۴ خورشیدی، سبب تغییر ماهیت کامل کوچه ساربان‌ها شده بود، به‌طوری‌که اکنون این کوچه را می‌توان به سه بخش مجزا از یکدیگر تقسیم کرد:بخش نخست کوچه که حدفاصل خیابان نواب‌صفوی تا ابتدای شهید صفار شاهرودی یک است، در احاطه پروژه‌های اجراشده اقامتی‌تجاری چند سال اخیر قرار دارد و دیگر هیچ ردی از کوچه قدیم ساربان‌ها در این محدوده دیده نمی‌شود.
بخش میانی کوچه (حدفاصل صفار شاهرودی یک تا ۳ از سمت غرب و صفار شاهرودی۲ تا ۴ ازسوی دیگر) به چند پروژه در حال ساخت اختصاص دارد که با حصار‌های فلزی محصور شده‌اند و رهگذران، امکان دیدن شرایط مکان‌های قرارگرفته در پشت این حصار‌های فلزی را ندارند.
قطعه سوم کوچه، درست پس از این بخش محصور قرار دارد. در این قطعه برخلاف دو قطعه قبلی، زندگی معمولی جریان دارد و هنوز در تعدادی از پلاک‌های آن، مجاوران حضرت ثامن (ع) سکونت دارند.
در این محدوده علاوه‌بر خانه تاریخی اردکانی یا دولابیان -که با وجود خارج شدن از ثبت ملی هنوز چارچوب انتهای قاجاری خود را حفظ کرده است- یک خانه واجد ارزش دیگر هم حدفاصل کوچه‌های صفارشاهرودی ۳ و ۵ قرار دارد. این خانه را که مدتی است به حال خود رها شده است، می‌توان نماد بنا‌های ساخته‌شده در دهه‌های ابتدایی قرن چهاردهم خورشیدی (دوران تغییر ساختار کوچه از محل سکونت ساربان‌ها و اقامت کاروان‌ها) دانست.
همچنین در مجاورت درِ قدیمی خانه اردکانی و در انتهای کوچه صفار شاهرودی ۷ که حدود پنج پله از سطح اصلی کوچه پایین‌تر است، ساختمان حسینیه «هیئت بقیه‌ا... الاعظم (عج) مدافعان بقیع» دیده می‌شود که در وضعیت کنونی، مهم‌ترین بنای مذهبی کوچه صفار شاهرودی است. سرانجام باید بگوییم در بخش شرقی تقاطع این کوچه ساربان‌ها با کوچه شهید سالاری‌مقدم، بوستان کوچکی را شهرداری ایجاد کرده است.
خاندان‌های شاخص کوچه ساربان‌ها
کوچه ساربان‌ها به‌دلیل قدمت شایان توجه خود، پذیرای خاندان‌های مشهور بسیاری بوده است. خانواده اردکانی و در رأس آن‌ها حاج‌حسین اردکانی، یکی از خاندان‌های شناخته‌شده کوچه کاروان محسوب می‌شوند.
حاجی‌اردکانی که هنوز خانه مسکونی‌اش در این کوچه باقی است، مالک یکی از کارون‌سرا‌های معروف پایین‌خیابان بوده است. خانواده دولابیان نیز که از اواسط دهه ۵۰، خانه حاج‌حسین اردکانی را خریدند و هنوز هم مالک آن محسوب می‌شوند، دیگر خانواده معروف ساکن در کوچه یادشده هستند. روضه خانگی این خانواده از همان نخستین سال سکونتشان در این محل تا آغاز کرونا تعطیل نشد.
ورثه شیخ‌علی‌اکبر واعظ‌کرمانی از ساکنان قدیمی کوچه ساربان‌ها هستند. شیخ‌علی‌اکبر به‌دلیل اینکه هیچ‌گاه روی منبر ننشست و همیشه به‌صورت ایستاده به وعظ و خطابه می‌پرداخت، به «شیخ‌ورپا» معروف شده بود. همچنین باید از خانواده رئیس‌السادات نام برد که بزرگ آنان، سیدجلال رئیس السادات، با خرید خانه از خانواده شهید صفار شاهرودی، ساکن این کوچه شد و در طول سال ها، هر چهارشنبه مردم برای شنیدن روضه در منزلش جمع می‌شدند.
سرانجام باید از مرحوم استاد محسن میهن دوست، اسطوره‌شناس برجسته مشهدی، به‌عنوان مشهورترین چهره فرهنگی متولد کوچه ساربان‌ها یاد کرد.
***
قدمت کوچه: دوران صفوی
بنای مذهبی کوچه: حسینیه «هیئت بقیه‌الله الاعظم (عج) مدافعان بقیع»
بنای ارزشمند: خانه تاریخی از ثبت‌ملی‌خارج‌شده اردکانی، خانه واجد ارزش پهلوی‌دوم در ابتدای کوچه صفار شاهرودی ۵
بنای ارزشمند تخریب‌شده: آب‌انبار ساربان‌ها، حسینیه نواب
شهید کوچه: شهید صفار شاهرودی
بنای تفریحی‌ورزشی: بوستان سارا، بوستان روبه‌روی خانه اردکانی
چهره‌های قدیمی کوچه: حاج‌حسین اردکانی، شیخ‌علی‌اکبر واعظ‌کرمانی مشهور به شیخ‌ورپا، سیدجلال رئیس‌السادات، احمد مرویان، حاجی دولابیان، حاجی‌صفار شاهرودی و استاد محسن میهن‌دوست
نام‌های کوچه در طول تاریخ: ساربان‌ها، نواب‌صفوی۱۲، پایین‌خیابان۱۲، شهید صفار شاهرودی، شهید سالاری‌مقدم۷
* این گزارش دوشنبه ۷ اسفندماه ۱۴۰۲ در شماره ۴۱۶۵ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
سنگ‌تراش آرامگاه فردوسی اولین کارخانه سنگبری را راه اندازی کرد 
مغازه فروش نذری‌های حرم امام رضا(ع) مشتری‌های خاص دارد 