شوکت کوچه‌های مشهد
کوچه‌گردی امروز به قدم زدن در راسته شوکت‌الدوله می‌گذرد که این روز‌ها نام آیت‌الله خزعلی یا شهیداندرزگوی۱۸ را بر تابلوی خود دارد و جنوبی‌ترین کوچه محله چهارباغ محسوب میشود.
نشانی‌اش را هم می‌توان در نقشه قاجاری دالمج دید؛ البته با تغییرات بسیار. یکی از این تغییرات که این روز‌ها دیگر نیست، اما رنگ نقشه قاجاری مشهد را سبز کرده، وجود خانه‌باغ‌های بزرگ با درختان سربه‌فلک‌کشیده است.
درواقع در گذشته، خانه‌باغ‌ها بخش درخورتوجهی از بافت این مسیر را به خود اختصاص داده بودند. بزرگ‌ترین این خانه‌باغ‌ها هم متعلق به یکی از خان‌های بزرگ ایل تیموری یعنی شوکت‌الدوله بوده که نام کوچه از او گرفته شده است.
شوکت‌الدوله در عهد قاجارها
کوچه شوکت‌الدوله در دوران حکومت قاجارها، ساختاری متفاوت با امروز داشته است. این کوچه بر‌اساس نقشه سال ۱۲۴۸ خورشیدی شامل یک کوچه اصلی و دو فرعی شمالی می‌شده که نخستین فرعی آن بن‌بست بوده، اما فرعی دوم از دو مسیر مختلف به‌ترتیب به میدانگاهی چهارباغ و بازار بزرگ مشهد، متصل می‌شده است.
همچنین در گذشته این کوچه، دو بنای مهم وجود داشته است؛ بنای نخست، حمام حاج‌هاشم‌خان است که همراه منجلاب مجاورش در ابتدای کوچه و محدوده تقاطع کنونی آن با خیابان آیت‌الله خزعلی، سقف و ستون خورده بود و دیگر بنای مهم کوچه، قراولخانه‌ای بوده که در انتهای آن ایجاد شده است تا مأموران هم‌زمان از این کوچه و کوچه نصرت‌الملک و بخش انتهایی مسیر بازار بزرگ شهر حفاظت کنند.
سرانجام اینکه نخستین دبیرستان مشهد که دانش نام دارد، سال ۱۲۹۶ خورشیدی به‌همت میرزامحمددانش بزرگ‌نیا در این کوچه تأسیس میشود.
حدفاصل ۲ جنگ جهانی
کوچه شوکت الدوله در بازه زمانی بین دو جنگ جهانی اول و دوم، وضعیت بسیار خاصی پیدا می‌کند. در این دوره زمانی با افزایش سرعت بازگشت ایرانی‌های مقیم آذربایجان، ترکمنستان و ازبکستان، خانه‌باغ‌های این کوچه یکی‌یکی تقسیم و بخش مهمی از آن به سکونتگاه این مهاجران تبدیل میشود؛ البته بازگشتگان از دیار تزار‌ها در این دوره، در مناطق دیگری از مشهد، چون پاچنار و سرشور نیز ساکن می‌شوند.
تاجرپیشگان این جمع، اما به‌دلیل نزدیکی محله چهارباغ به بازار شهر و خیابان پهلوی که محل استقرار ادارات دولتی شهر بوده، بیشتر در این محدوده (به‌ویژه کوچه‌های روشن و شوکت‌الدوله) سکنا می‌گزینند.
مهاجرت به این منطقه در زمان جنگ جهانی دوم و اشغال کامل مشهد توسط قوای روس دوباره تکرار میشود، با این تفاوت که در این دوره، تعداد درخورتوجهی از خاندان‌های روس که ارتباط تجاری با مهاجران قبلی نیز داشتند، برای درامان ماندن از تبعات جنگ دوم جهانی در این محدوده ساکن می‌شوند.
گستردگی حضور این خانواده‌ها که از لحاظ دینی، سنخیتی با سایر مردم محله چهارباغ نداشتند، به‌حدی بود که برخی قدیمی‌های چهارباغ، هنوز هم از محدوده انتهایی کوچه پنجه و میانه کوچه شوکت‌الدوله به‌عنوان «محله بی‌حیاها» و «کوچه روس‌ها» یاد می‌کنند.
دوران پهلوی و آغاز تغییرات بسیار
نقشه‌های موجود از دهه‌های مختلف سده گذشته، نشان می‌دهد در تمام این دوران (چه قبل و چه بعد از ایجاد خیابان خسروی‌نو یا شهید اندرزگوی امروز) تنها یک کوچه فرعی در بخش جنوبی کوچه شوکت‌الدوله وجود داشته است. این کوچه هنوز به حیات خود ادامه می‌دهد که با تابلوی اندرزگوی ۱۹ قابل‌شناسایی است.
با این‌همه در طول این دوران، ماهیت پلاک‌های جنوبی کوچه عوض شده است و به‌جز ابتدای کوچه که چند پلاک مستقل وجود دارد، سایر جناح جنوبی کوچه به دیواره‌ای برای پشت بنا‌های احداث‌شده در حاشیه خیابان خسروی‌نو اختصاص پیدا کرده است؛ البته در برخی جا‌ها همچون محدوده پمپ‌بنزین، خیابان اندرزگو و رستوران ملک، ورودی‌هایی برای اتصال کوچه به حاشیه خیابان تعبیه شده است.
وضعیت جناح شمالی کوچه شوکت‌الدوله در این دوران، اما با افزایش تعداد فرعی‌ها از دو عدد در دوره قاجار به پنج عدد روبه‌رو میشود که این امر ناشی از تخریب و قطعه‌قطعه شدن خانه‌باغ‌های کوچه بوده است.
همچنین در اواخر دهه ۳۰ با تخریب پلاک انتهایی آخرین فرعی (کوچه حوض‌نو آن زمان و شهیدیگانه فعلی)، نه‌تن‌ها مسیر دیگری به‌سوی بازار قدیم مشهد پیش‌روی ساکنان کوچه شوکت‌الدوله باز میشود که تعداد فرعی‌های آن به شش فرعی افزایش پیدا می‌کند؛ البته در این دوره با وجود حذف حمام حاج‌هاشم‌خان و قراولخانه موجود در این کوچه، دو بنای هویتی جدید (حسینیه زرگر‌ها در ابتدای کوچه و حمام ماه در ابتدای کوچه پنجه) به آن افزوده میشود.
درباره این دو بنا نیز باید گفت زمین حسینیه زرگر‌ها که در ابتدای کوچه قرار دارد و همچنین بخش بزرگی از طبقه دوم مغازه‌های حاشیه خیابان آیت‌الله خزعلی (حدفاصل کوچه‌های شوکت‌الدوله و روشن) را در سال ۱۳۵۲ خورشیدی، حاج‌محمدحسین زرگرباشی وقف فعالیت‌های مذهبی صنف طلا و جواهر و نقره مشهد می‌کند.
حمام ماه هم که پس از تخریب حمام حاج‌هاشم‌خان در جریان ساخت خیابان شا‌ه‌رضای آن زمان (خزعلی فعلی)، در ابتدای کوچه پنجه ایجاد شده بود، درکنار حمام میرعلم‌خان، سال‌ها به‌عنوان یکی از دو فضای اصلی بهداشتی محله چهارباغ شناخته می‌شده است.
آنچه از این کوچه قدیمی باقی‌مانده است
کوچه شوکت‌الدوله در اوضاع فعلی، نخستین فرعی شرقی خیابان آیت‌الله خزعلی محسوب میشود که بر تابلوی ابتدای آن هم‌زمان عنوان قدیمی شوکت‌الدوله و نام امروزینش (آیت‌الله خزعلی یک) ثبت شده است.
نخستین پلاک مهم این محدوده نیز پلاک شماره ۴ آن است که سال ۱۳۸۴ با نام خانه مسکونی «علیزاده» در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و یگانه اثر ثبت‌ملی‌شده کوچه نیز محسوب میشود.
این خانه که از بنا‌های باقی‌مانده دوران پهلوی اول است، تزیینات آجری و کاشی‌کاری‌های بسیار زیبایی دارد که در شمار مهم‌ترین ویژگی‌های آن قرار می‌گیرد.
پلاک ارزشمند بعدی کوچه شوکت‌الدوله در ابتدای سده ۱۵ خورشیدی، حسینیه زرگرهاست. این حسینیه در سال‌های پس از انقلاب با دراختیار گرفتن زمین شمالی خانه علیزاده، گسترش پیدا می‌کند تا صاحب خیریه و یک آشپزخانه هم باشد. اما درست مقابل این حسینیه، روزگاری نه‌چندان دور، یک بنای تاریخی با ویژگی‌های خاص معماری قرار داشت که این روز‌ها تخریب شده است و از زمینش به‌عنوان پارکینگ عمومی استفاده میشود.
پس از حسینیه زرگر‌ها تا نخستین فرعی کوچه که دردار نیز هست، یک میهمان‌پذیر، چند مغازه، یک پارکینگ اختصاصی و یک بنای دوطبقه به‌ظاهر مسکونی، اما خالی قرار دارد.
همچنین پس از نخستین فرعی شمالی کوچه، یک بنای پنج‌طبقه امروزی و سپس دومین بن‌بست شمالی کوچه واقع شده است که خود میزبان دو پلاک مسکونی است. تقریبا رو‌به‌روی این کوچه نیز تنها فرعی جنوبی شوکت‌الدوله قرار دارد که میانبری به خیابان اندرزگوی کنونی به شمار می‌آید و درست در برابر خروجی پارکینگ عمومی خسروی قرار گرفته است.
بعد از فرعی دوم بن‌بست شمالی کوچه نیز پارکینگ چندطبقه مجتمع کوثر و سپس یک پلاک قدیمی تخلیه‌شده قرار دارد. این پلاک در دهه ۶۰ قرن گذشته، محل اسکان چند خانواده سرشناس دانشگاهی افغانستانی پناهنده به ایران بود.
حسینیه حاج‌میرزاتقی نجات‌حسینی یا «تنباکوفروش» و بنای «متوسلین به حضرت زینب (س)»، پلاک‌های بعدی این کوچه هستند. درکنار این‌ها، مدرسه علمیه آیت‌الله خامنه‌ای یا «ذوالفقار» را هم می‌توان در این حدود جست‌وجو کرد.
پست برق، مسجد و حسینیه کاشمری‌های مقیم مشهد که سال ۱۳۵۹ به‌همت حاج‌حسین وکیلی ساخته شد، هیئت مذهبی ذبیح‌العطشان (ع)، مجتمع مسکونی جوادالائمه (ع)، مجتمع اقامتی کوثر ولایت و سرای فدک صنف طاقه‌فروشان قماش مشهد (اکنون نیمه‌تعطیل است) از دیگر بنا‌های مهم این محدوده هستند. هتل و بازار شارستان را هم که از ثمرات طرح نوسازی اطراف حرم مطهر است، باید آخرین سازه کوچه شوکت‌الدوله دانست.
کوچه‌ای که جای قدم بزرگان زیادی بوده است
میراسدالله خان کلالی، رئیس ایل تیموری (پس از علیمردان‌خان کلالی، ملقب به «نصرت‌الملک») را باید بزرگ‌ترین شخصیت ساکن این کوچه دانست. او همان کسی است که پس از رسیدن به مقام امیرتومانی (سرلشکری) ازسوی ناصرالدین‌شاه، «شوکت الدوله» لقب گرفته است.
روایت است که میراسدالله خان پس از سکونت در مشهد، یک قطعه زمین بزرگ نزدیک خانه‌باغ نصرت‌الملک می‌خرد که پس از درگذشتش، به‌مرور تخریب و به کوچه شوکت‌الدوله تبدیل میشود. شوکت الدوله پسری به نام ابوتراب‌خان و نوه‌ای به نام محمدخان‌کلالی داشت که این دومی به درخواست مهندس جواد‌شهرستانی، شهردار وقت مشهد، مدتی معاون مالی شهرداری هم بود و در همان دوران، سبب تحول در واحد اتوبوس‌رانی مشهد میشود.
سیدرضا خیامی (پدر برادران خیامی که مؤسسان ایران‌خودرو و مبلیران بودند)، از دیگر چهره‌های شناخته‌شده ساکن کوچه شوکت‌الدوله بوده و بر این اساس، کوچه شوکت‌الدوله را باید زادگاه مؤسسان نخستین خودروسازی ایران هم دانست. ناگفته نماند که خانه خیامی‌ها در اوایل دهه ۵۰ زیرنظر آیت‌الله میلانی، تبدیل به مدرسه عالی حسینی میشود که محل پرورش روحانیان جوان بوده است.
لینک کوتاه
ارسال نظر
رسم بانوان کفشدار حرم‌رضوی برای آزادی زندانیان! 
خادمان جوان هر روز صحن‌های حرم‌رضوی را فرش می‌کنند 